نور، از معماری اصفهان تا سینمای جهان

اصفهان امروز- بهنام تاجمیر ریاحی:

نورپردازی بناهای مذهبی، خاص و متفاوت است، اوج این نوع نورپردازی در بناهای معماری دینی ایرانی را می‌شود در مسجد شیخ لطف‌الله دید، بااین‌وجود، چنین نورپردازی‌هایی را در بناهای دینی بقیه ادیان هم می‌شود دید، مثل معماری کلیساها، چراکه نور و مذهب، ارتباط جداناشدنی باهم دارند، درنتیجه وقتی عنصر مذهب وارد برخی آثار سینمایی با رگه‌های مذهبی می‌شود، نور در این نوع فیلم‌ها ملموس‌تر و مهم‌تر می‌شود.

این موضوع را می‌توان در آثار کارل تئودور درایر، فیلم‌ساز دانمارکی دید. فیلم «هفت» دیوید فینچر هم نمونه‌ای مهم در این زمینه است، فیلمی که به هفت گناه در آموزه‌های مذهبی مسیحیت می‌پردازد. داریوش خنجی، فیلم‌بردار ایرانی‌الاصل این فیلم از نور برای بیان حرف فیلم استفاده خیلی خوبی کرده است. زمینی بودن شخصیت‌های فیلم با قرار دادن آن‌ها در تاریکی نشان داده‌شده و تلالو نوری اندک از نوعی سعادت‌آباد بر آن‌ها می‌تابد. اغلب پلان‌ها و لوکیشن‫های این فیلم در تاریکی است و نوری از پنجره‌ای وارد این مکان تاریک می‌شود. این نوع نورپردازی در تأیید حرف فیلم است که انسان‌ها در تاریکی و آلوده به گناه هستند و با ساختمان‌ها و معماری مدرن، راه را بر عبور نور بسته‌اند. در این فیلم، حتی لوکیشن‫های خارجی هم اغلب به دلیل هوای بارانی، فضای گرفته‌ای دارند. بااین‌وجود در سکانس آخر فیلم که خارج از شهر و در بیابان می‌گذرد، نوری مستقیم بر بازیگرها مستولی می‌شود.

در فیلم «آیدا» ساخته پاوو پاولیکوفسکی، کارگردان لهستانی هم نور اهمیت خاصی دارد. نورپردازی‌های این فیلم در کلیسا، اهمیت معنایی دارد، بر روی نورها به‌شدت تمرکز شده و ترکیب‌بندی‌های قاب‌های فیلم هم ما را به توجه به نورها سوق می‌دهد. در سینمای ایران هم فیلم «محمد رسول‌الله» مجید مجیدی که ویتوریو استورارو، فیلم‌بردار ایتالیایی، تصویربرداری آن را به عهده داشته، پلان‌هایی دارد که به‌شدت بر روی کنترل نور آن‌ها کارشده، نورهایی که از یک محیط بیرونی و سعادت‌آباد خاصی به سمت جایی می‌روند و چشم و ذهن ما را به آن سمت متمایل می‌کنند، به‌ جایی که مقصود فیلم‌بردار و کارگردان فیلم است.

فضای زیر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هم ازلحاظ نورپردازی، ویژگی‌های خاص خود را دارد. در این فضا، چهار پنجره بزرگ‌تر در پایین و 16 پنجره کوچک‌تر در بالا داریم. پنجره بالای ورودی فضای زیر گنبد، بزرگ‌ترین پنجره این فضا و منبع نور اصلی است، برخلاف بقیه پنجره‌ها، مشبک نیست و عمق بیشتری دارد که این، باعث غیرمستقیم و بازتابی شدن نور ورودی آن می‌شود.

پنجره بالای ورودی فضای زیر گنبد، نقش نور اصلی را ایفا می‌کند و نسبت به بقیه، نور شدیدتر و با حجم بیشتری را وارد می‌کند. بقیه دریچه‌ها هم نقش نور پرکننده و نور آمبیانس محیط را دارند. این مسجد، یک مدرسه علمیه هم بوده و عالم در جای محراب می‌نشسته، منبع نور اصلی فضای زیر گنبد، یک نور پروانه‌ای نرم هم بر روی صورت او و نوری بر پشت مخاطبانی که مقابل او نشسته‌اند، ایجاد می‌کرده است.

به‌جز منبع نور اصلی، منابع نور دیگری هم در این فضا داریم که ویژگی‌های خاص خود را دارند. مشبک بودن بقیه پنجره‌ها و دوجداره بودن پنجره‌های بالایی، باعث شکست نور و تابیدن دایره‌های نوری به کاشی‌ها می‌شود، دایره‌هایی کوچک با لبه‌های نرم و گرد که به کنترل نور تیز ورودی و ایجاد نوعی فضای روحانی و معنوی کمک می‌کند. نوری نرم که با خطوط منحنی نقوش، فرم گنبد و ستون‌ها و رنگ‌های ملایم آبی آن تناسب دارد.