خانه خواجه پطروس یا خانه هراتیان

به گزارش ایمنا، ارمنیان پس از شکل گیری شهرک جلفا و استقرار در اصفهان با توجه به توانمندی های اقتصادی خود و آزادی های فرهنگی ای که از سوی شاهان صفوی، به ویژه شاه عباس اول، به آنان اعطا شده بود جلفا را به یک قطب بزرگ اقتصادی، فرهنگی و هنری مبدل ساختند، به نحوی که در طول حیات یکصد ساله جلفا، در عصر صفوی، شاهد ظهور تجار بزرگی مانند خواجه نظر، خواجه آوِدیک، خواجه پطرس، خواجه سرافراز و ... در این منطقه هستیم. فعالیت ها و حمایت های این بازرگانان و فضای فرهنگی به وجود آمده در جلفا سبب پدید آمدن هنرمندان بزرگی نیز در این منطقه شد که برخی از آنان آوازه و شهرت جهانی یافتند.
در این عصر همچنین در کنار مکتب غنی معماری اصفهان مکتب معماری جدیدی در جلفا به وجود آمد که در حقیقت تلفیقی از معماری سنتی ایرانی و معماری اصیل ارمنی، متأثر از معماری ارمنستان، بود و حاصل آن خانه ها و کلیساهایی شد برگرفته از این دو شیوه توائم با هنرهای زیبای تزیینی شامل درب و پنجره های منقوش، شیشه های رنگی و تزیینات نقاشی. از جمله این خانه ها خانه خواجه پطرس، از رجال سرشناس ارمنی عصر صفوی، است.
بسیاری از تاجران و ثروتمندان جلفا به دلیل دارا بودن موقعیت اجتماعی ویژه و توانمندی مالی شروع به ساخت خانه هایی مجلل و زیبا کردند و برای تزیین آنها از هنر هنرمندان و استادکاران مشهور و بنام بهره جستند. از جمله این خانه های زیبا که از عصر صفوی برجای مانده خانه خواجه پطرس است.
خواجه پطرس از وابستگان خاندان بزرگ ولیجانیان بود که به همراه سایر ارمنیان جلفای ارس به اصفهان کوچ کردند. پس از استقرار ارمنیان در اصفهان خواجه بغوس بزرگِ خاندان ولیجانیان شد و پس از وی فرزندش، خواجه پطرس، این سِمَت را به عهده گرفت. خواجه پطرس به علت صداقتی که داشت مورد اعتماد شاه ارمنیان بود و افزون بر این مسئله وفور دارایی و عرق مذهبی وی سبب شد تا با تأیید شاه و انتخاب ارمنیان به سِمَت کلانتر منصوب شود.

خواجه پطرس از ثروتمندترین افراد جلفا در دوران خود بود به گونه ای که تاورنیه سیاح فرانسوی، که در زمان وی از اصفهان بازدید کرده بود، در سفرنامه خود نوشته است کلانتر ارمنیان جلفا درآمد زیادی دارد تا جایی که اموال خواجه پطرس، کلانتر، جدای از خانه ها و املاکش در دهات، جواهرات، ظروف و اثاثیه طلا و نقره او شامل چهل هزار تومان نقره است. آورده اند روزی صدر اعظم شاه عباس دوم، ساروتقی، به شاه اعلام کرد کسانی از ارمنیان جلفا هستند که ثروتشان از شاه بیشتر است و چون شاه از وی پرسید منظور او چه کسانی هستند جواب داد خواجه پطرس ولیجانیان که اگر سرمایه او را به سکه های نقره تبدیل کنیم و آنها را در گونی های کتانی بگذاریم و در 21 دهانه پل خواجو قرار دهیم قادرند گذر آب را بر زاینده رود ببندند.
خواجه پطروس دارای باغات، خانه ها و اراضی متعدد بود که آنها را صرف امور خیریه و کمک به ارمنیان محتاج جلفا می کرد. وی بانیِ بزرگ ترین کلیسای جلفا به نام «بیت اللحم» است. در کتیبه بالای سقف محراب نوشته ای با این مضمون وجود دارد که «یاد کنید خواجه پطرس را نزد مسیح. خواجه پطرس کبیر آن فرد محبوب که این کلیسا را به یاد پدرش بغوس و مادرش شوشان ساخته، خدایشان بیامرزد.» می گویند خواجه پطرس به دلیل ازدحام جمعیت به هنگام برگزاری مراسم عبادی در کلیسای مریم دستور ساخت کلیسای بیت الحم را داد.
خواجه پطروس چهار پسر داشت به نام های بغوس، میناس، هوانس و غوکاس که همگی به شهرت رسیدند. خواجه پطرس پس از مرگ در قسمت غربی کلیسای بیت الحم به خاک سپرده شد. پس از مرگ خواجه پطرس اموال او بین فرزندانش تقسم شد و تنها یادگاری که از آن همه باقی ماند خانه وی بود. این خانه بعدها به خانواده هراتیان فروخته شد و اکثر اهالی جلفا آن را خانه هراتیان می دانند و از سابقه و صاحب اصلی خانه اطلاعی ندارند. بنا بر کتیبه ای که به زبان ارمنی نوشته شده این بنا در 1046 هجری قمری یعنی در دوران سلطنت شاه صفی ساخته شده است.
خانه دارای مساحت زیادی بوده که به مرور زمان و همگام با تغییرات ساختار شهری دچار تغییر و تحول شده. ساخت بنا از دو جبهه بوده که در آن زمان با باغی از هم جدا می شده است. بخشی برای تابستان و بخشی دیگر برای ایام زمستان. ساختمان دارای دو طبقه است. طبقه همکف از یک اتاق مرکزی با سقف بلند و گنبدی شکل و دو اتاق کوچک چهارگوش تشکیل شده. در قسمت جنوبی دیوار اتاق مرکزی تزییناتی به شکل گچبری دیده می شود که شامل حجم هایی مانند کاسه صراحی و ظروف دیگر است. مشابه این تزیینات در کاخ عالی قاپو هم به چشم می خورد.

در وسط این اتاق حوض آبی وجود دارد که از سنگ مرمر ساخته شده است. فرورفتگی ای نیز در همین قسمت دیده می شود که به جای بخاری اختصاص داشته و در بالای آن بقایای نوشته ای به زبان ارمنی وجود دارد که به نام سازنده بنا «ماتِوُس» و سال تولد خواجه پطرس اشاره می کند. در تالار دیوارنگاری بزرگی به چشم می خورد معروف به تابلو جنگ شاه عباس اول با عثمانیان که نبرد شاه صفوی را با قوای عثمانی، واقع در پشت دروازه های ایروان، به نمایش کشیده است. این نقاشی هم برای ایرانی ها و هم برای ارمنی ها اهمیت دارد. علت اهمیت آن برای ایرانی ها آن است که در این جنگ شاه عباس اول توانست به کمک سردار معروف خود، الله وردی خان و ارمنیانی که به اطاعت درآمده بودند، از جمله ملک شاه نظر، که در التزام شاه بود، ایروان را فتح کند و برای ارمنی ها به این دلیل اهمیت دارد که طی این نبرد ایروان از دست ترکان عثمانی آزاد شد. این دیوارنگاری همچنین به علت نشان دادن ویژگی های انسانی و حیوانی، آلات موسیقی، ابزارآلات جنگی و نوع پوشش و لباس مردان و زنان قابل توجه و حائز اهمیت است.
در این دیوارنگاری، چهره شاه عباس را دقیقاً با توصیفاتی که مورخان و سیاحان آن دوران درباره او آورده اند به چشم می خورد؛ یعنی، با گرزی در دست، لباسی زرد رنگ، قامتی برافراشته و سبیل هایی کلفت. در پشت سر شاه عباس یک هندی با لباسی متفاوت از سایرین به تصویر کشیده شده. این شخص میرمعصوم، فرستاده جلال الدین اکبرشاه، است که برای اعلام فتوحات اکبرشاه به شاه عباس به ایران آمده بود. در پایین این نقاشی طاقچه هایی وجود دارد که داخل آنها نیز نقاشی شده است.
در سقف تالار نیز ترنج بسیار بزرگی با تزیینات گل بته ای به رنگ مشکی و قهوه ای به چشم می خورد که با اشکال هندسی در اطراف ترنج تزیین شده است. اتاق های اطراف تالار نیز، که قرینه یکدیگرند، تزیینات گل بوته ای دارند و در هریک از آنها هم یک بخاری دیواری وجود داشته. طبقه فوقانی ساختمان بیش از همکف آسیب دیده. بنابراین اطلاعات کمتری از آن می توان به دست آورد اما آنچه در این طبقه به وضوح به چشم می خورد قرینه سازی پله ها، پنجره ها، راهروها و طاقچه هاست. تمامی تزیینات و نقاشی های این خانه کار چند نقاش معروف ارمنی است. ساخت این بنا در سده هفدهم میلادی هم زمان است با دوران زندگی چند تن از نقاشان بزرگ ارمنی که تزیین کلیساها و خانه های ارمنیان را به عهده داشتند. معروف ترین آنها میناس نقاش است که نقاشی را در حلب نزد استادان اروپایی تعلیم دیده بود. پس از آمدن میناس به اصفهان شهرت وی به سرعت بر سر زبان ها افتاد و تجار و بازرگانان ارمنی از او برای نقاشی و تزیین خانه های خود دعوت کردند. از جمله این بازرگانان خواجه سرافراز از بزرگان ارمنیان در قرن هفدهم میلادی است که شاه صفی صفوی نخستین بار کار میناس را در خانه او مشاهده و از میناس برای تزیین کاخ های خود دعوت کرد. در بایگانی کلیسای وانک، سندی از شاه صفوی درباره میناس وجود دارد که مضمون سند حاوی اخطار شاه صفی به میناس و دعوت او به ادامه کار است که نقاشی یکی از کاخ های شاه را نیمه کاره رها کرده و دست از کار کشیده بود.

با توجه به مهارت منیاس و شهرت او چه در بین اهالی جلفا و چه در بین سران حکومتی نقاشی اکثر کلیساها و خانه های جلفا را در آن زمان میناس می کشید، از جمله نقاشی کلیسای بیت اللحم که بانی خیر آن خواجه پطرس است. در کتیبه این کلیسا آمده تصاویر را میناس و ماردو پروس و گل بته های آن را استواد زور نقاشی کرده اند. به این ترتیب، با توجه به اینکه میناس در نقاشی کلیسای بیت اللحم مشارکت داشته به احتمال زیاد نقاشی های خانه خواجه پطرس نیز از کارهای اوست.
نام میناس در کتیبه ای در خانه خواجه پطرس به چشم می خورد. در این کتیبه آمده در زمان رهبری هاکوپ،جاثلیق مقدس، به سال 1668میلادی مرمت خانه به دست ماتیوس میناس صورت گرفته. آرزوی من این است که شما دوستان هنگام دیدن و لمس کردن این نقاشی ها ماتیوس و والدین و پدر و خواجه پطرس و نزدیکان او را به یاد آورید.
در آن زمان نقاشان دیگری نیز بودند، از جمله هوانس مرکوز، هاکوپ جان، خواجه استپانوس که احتمالاً در کشیدن نقاشی های خانه خواجه پطرس مشارکت داشته اند.
خانه خواجه پطرس شباهت زیادی به خانه اعیان اصفهان در عصر صفوی دارد به طوری که نمای درونی آن از نمای بیرونی زیباتر است.
خانه خواجه پطروس در اصفهان، محله جلفا، خیابان حکیم نظامی، بن بست یاس واقع شده که در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۹۰۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این میراث فرهنگی به جای مانده از دوران صفوی پس از گذراندن فراز و نشیب هایی در طول تاریخ بازسازی شده و در اختیار دانشگاه هنر اصفهان قرار گرفته است.