روایت عزاداری‌های بازار اصفهان
مراسم ویژه عزاداری در بازار اصفهان شاید به دوره صفویه و همزمان با ساخت بازارها بازگردد اما روایت‌هایی از آداب‌ورسوم ویژه‌ای که شکوه این مراسم را دوچندان می‌کرده است در دهه‌های 30 و 40 وجود دارد، فضای سنتی بازار و البته ویژگی‌های اجتماعی و مذهبی در برپایی چنین مجالسی نقش مهمی داشته است.
شیما خزدوز/اصفهان امروز: بازارهای قدیم به‌غیراز کارکرد اقتصادی و اجتماعی از اصلی‌ترین کانون‌های مذهبی شهر شناخته می‌شدند. بازاریان قدیم اصفهان هم همواره به دین‌داری و مذهبی بودن زبانزد بودند.
وقف در بازار اصفهان و برگزاری مجالس مذهبی در آن از دیرباز مرسوم بوده و نخستین بازارهای اصفهان از دوره صفویه و همزمان با تلفیق مذهب تشیع در زندگی مردم، خالی از مجالس عزاداری در ماه‌های محرم و صفر نبوده است.
آنچه اما از مجالس روضه‌خوانی و هیئت‌های بازار در حافظه سالخوردگان باقی‌مانده به دهه‌های 30 و 40 برمی‌گردد.
سید محمد نهاوندی از کسبه قدیمی بازار بزرگ اصفهان درباره مجالس عزاداری و روضه‌خوانی بازار می‌گوید: «در بسیاری از سراها و تیمچه‌های بازار بزرگ از گذشته تا دهه‌های 30 و 40 به برگزاری مراسم عزاداری ویژه ایام محرم و صفر می‌پرداختند.»
سرای مخلص، سرای گلشن و یا تیمچه ملک از آن مکان ها بودند. مراسم به این صورت انجام می‌شد که کسبه هر راسته به‌اندازه دلخواه مبلغی را در نظر می‌گرفتند و همه پول ها جمع شده و صرف برگزاری مجالس روضه‌خوانی می‌شد.
در سرای مخلص بیشتر در دهه نخست محرم و دهه سوم صفر روضه‌خوانی می شد و تجار سرای گلشن و تیمچه ملک در دهه‌های نخست محرم مراسم عزاداری برگزار می‌کردند.
غلامحسین سقا هم که از قدیم در بازار اصفهان بوده، از جزئیات برگزاری مراسم عزاداری و آداب‌ورسوم ویژه پیرامون آن می‌گوید: برگزاری مجالس روضه‌خوانی همواره در بازار اصفهان باشکوه خاصی مرسوم بوده است، اما عبور نخستین دسته عزاداری از بازار، برمی‌گردد به اواخر دهه 30 و هیئت بنی فاطمه محله دردشت، با سردمداری مرشد میرزا که تاجر خواروبار بود.
مسجد چاره، روبه‌روی حمام دردشت، پاتوق هیئت قدیمی بنی فاطمه اصفهان بود و مرشد رضا و پسرش مرشد میرزا از مداحان قدیمی این هیئت بودند و مرشد میرزا از نخستین هیئتی‌هایی بود که تصمیم گرفت دسته عزاداری را در بازار حرکت دهد.
در نشستی مرشد میرزا اجازه‌ای یافت مبنی بر حرکت دسته عزاداری از بازار بزرگ اصفهان. مسیر حرکت هیئت هم از پامنار دردشت به سمت کوچه حمام شیخ بهایی و از آنجا به‌طرف بازار بزرگ در نظر گرفته شد.
و به‌این‌ترتیب نخستین دسته عزاداری دهه 30 در بازار اصفهان حرکت کرد و به‌تبع آن در سال‌های بعدی، هیئت‌های دیگر مثل هیئت حضرت سجاد محله طوقچی با سرهیئتی حاج اکبر مظاهری و هیئت رضوی خیابان کمال و هیئت جواد ائمه محله نشاط در بازار حرکت می‌کردند.
معمولاً مرسوم بود که هر هیئت بنا بر نامی که دارد در روز شهادت همان امام در بازار حرکت کند اما تمام هیئتت در ماه محرم از بازار می‌گذشتند و هیئت بنی فاطمه روز بعد عاشورا در بازار مراسم داشت و از تنها هیئت‌هایی است که تا به امروز این مراسم را در بازار حفظ کرده است.
اما حرکت دسته‌های عزاداری قدیم در بازار با آداب و مناسک ویژه ای انجام می‌گرفت. ابتدا ریش‌سفیدان و سالخوردگان هیئت‌ها باید زمان و مسیر و جهت حرکت دسته‌ها را تعیین می‌کردند و تصمیم می‌گرفتند که کدام مرشد در کدام مسیر بخواند. از بزرگان هیئت بنی‌فاطمه می‌توان به استاد اصغر مظلوم، آقا شیخ عباسعلی ولایی، پهلوان عبدالحسین وهابی، پهلوان عبدالحسین ولایی، حسن دایی‌علی، حاج رمضان بختیار، استاد علی سقایی، حاج هادی زغالی و حاج علی نصوحیان نام برد که هیچ‌کدام امروز در قید حیات نیستند.
هیئت‌ها و دسته‌های عزاداری معمولاً با تشکیلاتی مثل اسب ذوالجناح، طبق چراغ، چهل‌چراغ، تفت‌گرد، علامت‌های مذهبی و کالسکه‌های آذین بسته‌شده حرکت می‌کردند. اسب که نماد اسب امام حسین(ع) بود با پرهای خونی آراسته می‌شد. طبق چراغ‌ها معمولاً یک‌تخته بزرگ بود که اطراف آن را چراغ‌های آویزدار و لاله‌عباسی قرار می‌دادند. به‌قدری سنگین بود که سه چهار نفر آن را بلند می‌کردند و روی سر یک نفر قرار می‌دادند و او جلوتر از دسته حرکت می‌کرد و بعد از طی یک مسیر طبق را به دیگری می‌سپرد.
تفت گرد هم یک گوسفند قربانی شده و به خون آغشته را روی تخته بزرگی قرار داده بود و به‌وسیله چند نفر حرکت می‌کرد. تعدادی درشکه هم بودند که قاریان قرآن در آن می‌نشستند و با صدای بلند همراه دسته قرآن قرائت می‌کردند.
هر دسته معمولاً 10 علامت مذهبی هم داشت. حرکت دهنده‌های علامت معمولاً جلیقه‌های چرمی چهاربند می‌پوشیدند و پایه علامت را در حلقه‌ای که در جلیقه قرار داشت می‌گذاشتند و حرکت می‌کردند.
هر قسمت از بازار و حجره‌های سر راه رد شدن دسته، پرچم و بیرق و منبر قرار داده بودند که به آن پاتوق می‌گفتند. دسته‌ها معمولاً با رسیدن به هر پاتوق با چای پذیرایی می‌شدند و صاحب حجره جلو پای دسته عزاداری گوسفند قربانی می‌کرد و برخی دیگر هم رسم داشتند که یک شال ترمه بر گردن بزرگ هیئت آویزان کنند.
یکی از دسته‌های بسیار قدیمی بازار اما مربوط به سقاهای بازار بود که معمولاً از متولیان سقاخانه‌ها تشکیل می‌شد. دسته‌ها هنگامی‌که از بازار حرکت می‌کردند، به همراه یک طبق که روی آن ظرف بزرگ آب قرار داشت حرکت و تعدادی از سقاها با مشک به مردم آب می‌دادند و اشعار سقایی می‌خواندند.
نخستین پاتوقی که سر راه دسته عزاداری هیئت بنی‌فاطمه در دهه 30 آذین‌بندی شد، مربوط به سقاخانه حاج علی دوغی بود. قسمتی از بازار را بستند و تخت‌های قهوه‌خانه‌ای قراردادند، بلندگوی بوقی مهیا کرده بودند، روی سر عزاداران کاه ریخته شد و با چای، شربت و شیر گرم از مردم و دسته عزاداری پذیرایی کردند.
اواخر دوره پهلوی اول هم، صنف خرازی‌فروش‌ها هیئتی را در بازار راه انداختند با سرهیئتی دایی غلام‌علی و حاج حسین کاویانی.
تیمچه‌ها و سراهایی همچون سرای گلشن و تیمچه ملک از دوره صفویه و قاجار وقف روضه‌خوانی شده بودند. در وقف‌نامه سرای گلشن نوشته‌شده که هرساله بخشی از درآمد آن وقف ارباب نجف شود. تیمچه ملک هم از دوره قاجار و زمانی که تحت تملک ملک التجار بوده هرساله شش روز مراسم روضه‌خوانی داشته است.
از دیگر برنامه‌های بازار در ایام محرم و صفر و در دهه‌های 20 و 30 پرده‌خوانی بود که معمولاً مرشدهای که پرده‌خوانی انجام می‌دادند وسط میدان نقش‌جهان، مردم و به‌ویژه بچه‌ها را دور خود جمع می‌کردند و واقعه کربلا را روایت می کردند.