تیمچه ملک، عمده‌فروشی بازار بود

اصفهان امروز-مهدی فقیهی*: بازار عناصر مختلفی داشته است. «راسته،» مسیر اصلی بازار بوده و «رسته» به بخشی از بازار می‌گفتند که مغازه‌هایی با شغل یکسان در آن بوده، مثل رسته جواهرفروش‌ها. به مسیرهای فرعی که از بازار منشعب می‌شد، «دالان» می‌گفتند که در آن برخلاف رسته، مغازه‌هایی با شغل‌های مختلف قرار داشت. «سرا» هم محل انبار کالا بود و با کاروانسرا فرق داشت. «خام‫باز» و «کال‫انباز» هم جایی بود که در آن، جنس خام به کالا تبدیل می‌شد، مثل تبدیل چرم به کفش.

عناصر قاجاری در ورودی تیمچه ملک دیده می‌شود، ازجمله گچ‌بری درشت برهشته. اشکال بیضی‌شکل و دایره‌ای‫شکل در گچ‌بری از دوره قاجار به بعد رواج یافت که گاه در این اشکال قاب‫گونه، آینه می‌انداختند. قوس‌های نیم‫دایره‌ای و تراس با در و پنجره به سمت بیرون که به طرف بازار یا کوچه باز می‌شود، از دیگر تزیینات دوره قاجار است. به چسباندن یک‌تکه گچ بر روی دیوار، اسکوپ می‌گویند، اما در گچ‌بری بر روی گچ روی دیوار کار می‌کنند. در بخش مرکزی تیمچه ملک، تزییناتی شامل کاشی‌کاری با طرح هندسی که از دوره قاجار به بعد به‌جای کاشی‌کاری با گل‌وبته‌ای متداول شد، دیده می‌شود. صابونی یا تکه‫کاشی‌هایی که بین بند آجرها استفاده می‌شد، آجر آب‫مال و آب‫ساب که از دوره صفوی به بعد رایج شده و در و پنجره‌های گره‫چینی توپر قاجاری که حالت ارسی (کشویی بالارونده) داشته، از دیگر تزیینات آن است.

استفاده از رنگ صورتی، نارنجی، زرد و قرمز، استفاده از طرح‌های هندسی مثلث، مربع و هاشور به‌جای طرح‌های اسلیمی، ختایی و گل‌وبوته و استفاده از گل در کاشی‌کاری دوره قاجار رایج می‌شود. در این دوره در وسط کاشی‌ها تصویری می‌کشیدند و اشعار و مطالبی به خط نستعلیق در لوح‌های کوچک و بزرگ کاشی‌های دورتادور آن می‌نوشتند.

طبقه پایین تیمچه برای فروش و طبقه بالا برای استراحت استفاده می‌شد. چندضلعی بودن حوض میان آن‌هم نشان قاجاری بودن آن است. در دوره قاجار حوض‌ها به شکل دایره، بیضی و چندضلعی درآمدند، درحالی‌که پیش از آن مستطیلی و مربعی‫شکل بودند. سه طاق متحدالشکل این تیمچه به سبک عرق‫چین ساخته‌شده، پایینشان با کاربندی تزیین‌شده و کاشی هاشور با رد آبی و زرد و طرح‌های پاباریک، سوسنی، سمبوسه‌ای و شاپرک یا سرمه‌دان، دورتادور تاق دیده می‌شود. سه سوراخ داخل سقف هم کارکرد نورگیر یا جام‌خانه را دارد. به نورگیرهای کوچک داخل بازار، غوره می‌گویند. پیکانی‌های این تیمچه هم، با کاشی به شکل پنجره مشبک کارشده و به نوررسانی به داخل آن کمک می‌کند. پیش‌خوان جلو بنا و نوع گچ‌بری آن‌هم مبین قاجاری بودنش است.

در بناهای دوره قاجار به‌جای طاق دایره‌ای‫شکل از سقف صاف استفاده شد. از آخر دوره قاجار به بعد از تخته‌کوبی هم به‌عنوان یک عنصر تزیینی در زیر سقف‌ها استفاده شد. پنجره‌های تیمچه ملک از نوع پاچنگ است، پنجره‌ای که از زمین فاصله دارد. قوس‌های ریز این پنجره‌ها هم نشان از قاجاری بودن آن‌ها دارد. از دوره قاجار به بعد به‌جای استفاده از گره چینی در پنجره‌ها از شیشه تخت استفاده می‌شد. طرح شیر و قلاب اما از دوره صفوی برای محافظت از پنجره‌ها رایج شد. نوع ستون‫تراشی و ستون‌سازی و قوس‌های بالای ستون‌های تیمچه هم به خاطر قاجاری بودن آن است، هم‌چنین وجود تراس به شکل پاگرد در آن. قوس‌های این بنا هم از نوع پردالی است که پیش از دوره قاجار هیچ‌وقت استفاده‌نشده، قوس پردالی به معنی ایجاد قوس با استفاده از قسمتی از یک دایره است.