گریستن در «زار خاک»
آیین زار خاک، آیینی برای عزاداری برای امام حسین(ع) در روز تاسوعا در روستای باستانی قلعه قورتان است. این آیین توانسته در سال‌های اخیر توجه افرادی خارج از این روستا را هم به خود جلب کند.
اصفهان امروز: شال‌های سبز بر گردن انداخته‌اند و آنها را به‌رسم آیین شالگردانی بر سروصورت می‌کوبند. این‌ها، سادات روستای قلعه قورتان در نزدیکی ورزنه هستند که در روز تاسوعا، پابرهنه در میان ترکیبی از بوی کاه، گلاب و اسفند دودکرده، برای خواندن «دم»ها، پیشاپیش دسته دیگر به راه می‌افتند و آیین کهن «زار خاک» را با ریختن کاه بر سر و خواندن شعر «بهر حسین در کربلا، امشب ملامت می‌شود/ این شام را صبحش مباد، فردا قیامت می‌شود» و موتیف «شاه حسین، یا حسین» برگزار می‌کنند.
این آیین، ویژه روز تاسوعا است، آیین «زار» اما از ابتدای دهه نخست محرم تا سوم امام حسین(ع) در این قلعه باستانی برگزار می‌شود. آیینی که سادات در آن نقش اصلی را به عهده‌دارند، برخلاف آیین «زار خاک» که مردان دسته عام این روستا هم در آن پررنگ هستند. آنها در این آیین، پشت سر دسته سادات در دو صف روبروی هم، به خاک می‌افتند، بعد به حالت تشهد می‌نشینند، خاک و کاه به سر و روی‌شان می‌ریزند، روی پاهایشان می‌زنند و پس از خواندن ذکر و نوای سادات، آن را تکرار می‌کنند و یک‌صدا باهم می‌خوانند: «بهر حسین در کربلا، امشب ملامت می‌شود/ این شام را صبحش مباد، فردا قیامت می‌شود».
برای برگزاری آیین «زار» از ابتدای دهه اول محرم تا سوم امام حسین، از سال‌ها پیش برای هر طایفه روستا، وظیفه‌ای مشخص‌شده، طایفه‌ای نخل مراسم را آماده می‌کند تا چهار طایفه دیگر، پایه‌های آن را بالا ببرند. در گذشته، طایفه‌ای هم مسئول حسینیه بوده و پیش از محرم، حسینیه خشت و گلی را آماده و چادری بر سقف آن آویزان می‌کرده است، اما حالا حسینیه آجری وسط قلعه خشت و گلی، احتیاجی به آماده شدن ندارد.
وظیفه لباس پوشاندن و به دوش گرفتن نخل هم بر عهده یک طایفه است، به این صورت که هر پایه آن را دو فامیل بزرگ روستا بلند می‌کنند و این کار در خاندان آنها موروثی است. نخل گاهواره‌ای چهارپایه این آیین را طایفه قاسمی با پارچه‌های سبز و مشکی، لباس می‌پوشانند تا بر دوش مردانی از چهار طایفه روستا، پیشاپیش دسته‌ها به حرکت در‌آید. گرفتن هر پایه هم مربوط به یک طایفه است، مثلاً مردان طایفه محمدی فقط زیر پایه راست جلو می‌روند و اکبری‌ها زیر پایه چپ جلو. مردان زیر نخل هرچند دقیقه یک‌بار هم جایشان را عوض می‌کنند تا مردان دیگر طایفه هم بتوانند زیر نخل بروند و حاجت بگیرند.
این نخل، در طول سال در حسینیه نگهداری می‌شود و قبل از محرم با پارچه‌های سیاه و زربفت و شال‌های ابریشمی رنگارنگ، لباس پوشانده می‌شود. به هنگام نخلگردانی هم، جوانان و نوجوانان چندین بار از زیر آن عبور می‌کنند و بر این اعتقادند که با عبور از زیر نخل، حاجاتشان برآورده می‌شود.
طبل‌زنان و سنج‌زنان قورتان هم طایفه‌های جداگانه‌ای هستند که این کار را از اجداد خود به ارث برده‌اند.
آیین «زار» در سال‌های اخیر به دلیل رسانه‌ای شدن، موردتوجه عکاسان و خبرنگاران کشور قرارگرفته و شاید این توجه، بتواند قلعه کاهگلی قورتان را از نابودی نجات دهد و به حفظ این بنای باستانی خشت و گلی کمک کند.