مسجد شیخ لطف الله، عظمت معماری اصفهان

به گزارش ایمنا، تزئینات کاشی‏کاری مسجد شیخ لطف الله در داخل از ازاره‏‌ها به بالا همه از کاشی‌های معرّق پوشیده شده است. باستان‌شناسان خارجی در مورد عظمت معماری این مسجد گفته‏ اند: «به سختی می‌توان این بنا را محصول دست بشر دانست».
مسجد شیخ لطف الله‏ یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو واقع شده است. شیخ لطف‌الله جبل‌عاملی، پدر زن شاه عباس اول و از علمای بزرگ شیعه در لبنان امروزی بود که به دعوت شاه در اصفهان اقامت گزید و این مسجد به منظور تجلیل از مقام او و برای تدریس و نمازگزاری وی احداث شد. شماری از کاشیکاری‌های معرق درون و بیرون گنبد و کتیبه‌های خط ثلث آن به خط علیرضای تبریزی عباسی است. این مسجد به علت اینکه نه دارای مناره است و نه دارای شبستان ورودی(حیاط) و همچنین ورودی آن پله می‌خورد، غیر طبیعی است. عدم وجود شبستان و صحن ورودی این مسجد را به مقتضیات تقارنی میدان نقش جهان(قرار گرفتن مسجد رو به روی عمارت عالی‌قاپو) که در نهایت منجر به این مسئله شده‌است که نتوان صحنی یا حیاطی رو به قبله که برای نمازگزاری استفاده شود، برای آن طراحی کرد. سردر معرق آن تا پایان سال ۱۰۱۱ هجری ساخته و پرداخته شده و اتمام ساختمان و تزئینات آن در سال ۱۰۲۸هجری قمری بوده‌ است.


کتیبه سردر آن به خط ثلث علیرضا عباسی و مورخ به سال ۱۰۱۲ هجری قمری است، معمار و بنای مسجد استاد محمدرضا اصفهانی بوده‌است که نام او در داخل محراب زیبای مسجد در دو لوحه کوچک به شرح "عمل فقیر حقیر محتاج برحمت خدا محمدرضا بن استاد حسین بنا اصفهانی 1028" آمده است. خطوط و کتیبه‌های داخل مسجد اثر علیرضا عباسی خطاط بسیار مشهور زمان شاه عباس و باقر بنا خوشنویس گمنام آن عصر است که نمونه خط ثلث او با خط علیرضا عباسی برابری می‌کند.



مسجد شیخ لطف الله از ابنیه تاریخی بسیار مشهور است که تزئینات کاشیکاری آن در داخل از ازاره‌ها به بالا همه از کاشی‌های معرّق پوشیده شده‌است و داخل و خارج گنبد بی مانند آن نیز که از زیباترین گنبد‌های جهان به شمار می‌رود از کاشی‌های معرّق نفیس پوشیده شده‌ است. باستان‌شناسان خارجی عظمت معماری این مسجد را ستوده‌اند.


شیخ لطف‌الله از علمای بزرگ شیعه از اهالی جبل عامل یعنی لبنان امروزی بوده‌است که به دعوت شاه عباس اول در اصفهان اقامت گزید و به منظور تجلیل از او این مسجد برای تدریس و نمازگزاری وی اختصاص داده شد و نام مسجد مزبور به شیخ لطف‌الله از همین جهت است. سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است.


گنبد مسجد شیخ لطف الله یکی از چند گنبد یک پوششی زمان صفویه است. بلندی آن تا آن اندازه است که بتواند در کنار میدان خود نمایی کرده و بر آن فضا مسلط باشد. خمیدگی گنبد از نقطه برآمدگی بزرگ، ناگهان به سمت داخل گراییده و راس گنبد را تشکیل داده است و این فشار زیاد را دیوارهای قطور مسجد تحمل می‏ کند. دیوارهای مسجد شیخ لطف الله، برای تحمل سنگینی و فشار گنبد، قطور ساخته شده ‏اند، به طوری که در قسمت پنجره‏ ها قطر آن به یک متر و هفتاد سانتی متر و در قسمت های اصلی به بیش از دو متر هم می‏ رسد.


در ساختمان و تزئین اژدرهای سردر و جلوخان و همچنین سکوهای طرفین سردر، مرمرهای بسیار خوب به کار رفته و بقیه قسمت های جلوخان و سردر با کاشی های خشتی الوان و معرق زینت یافته ‏اند. در این تزئینات نقوش هندسی، گل و بوته، طاووس و همچنین کتیبه هایی به چشم می‏ خورد که به خط خوش نسخ و نستعلیق نوشته شده ‏اند.


نقوش و رنگهای به کار رفته در کاشیکاری استادانه گنبد مسجد، از زیباترین کاشیکاری های موجود در معماری ایران است. نور درون مسجد از پنجره‏ های مشبکی که در جوانب گوناگون ساقه گنبد ساخته شده‏ اند تأمین می‏ شود. پرتوی که از این پنجره ‏ها به درون مسجد می ‏تابد، علاوه بر ایجاد روشنایی کافی، خود به خود نمایشگر فضای روحانی بنا است. ساقه گنبد با کاشی هایی آبی رنگ و نقوش گل و بوته و کتیبه‏ ای از کاشی های معرق، شامل چند سوره کوتاه از قرآن، تزیین شده است.



محراب مسجد زیبای شیخ لطف الله از شاهکارهای بی نظیر هنر معماری و از زیباترین محراب های مساجد اصفهان است. این محراب با کاشیکاری معرق و مقرنس های بسیار دلپذیر تزیین شده است. درون محراب دو لوح وجود دارد که عبارت "عمل فقیر حقیر محتاج به رحمت خدا، محمد رضا بن استاد حسین بناء اصفهان" را می‏ توان در آنها مشاهده کرد.


در اطراف محراب، کتیبه ‏های دیگری به خط علیرضا عباسی و خطاط دیگری به نام "باقر" دیده می‏ شود. در این کتیبه‏ ها روایاتی از پیامبر اکرم(ص) و امام ششم شیعیان امام جعفر صادق(ع) نقل شده است. اشعاری نیز بر کتیبه‏ های ضلع های شرقی و غربی به چشم می‏خورد که احتمالاً سراینده آنها "شیخ بهایی" عارف دانشمند و شاعر بزرگ دوره صفوی است.


نکته ای که محققین و پژوهشگران و سیاحان بر آن اتفاق نظردارند، اختصاصی بودن مسجد شیخ لطف الله و جلوگیری از ورود اغیار به آن است. این نکته را استثنایی بودن مسجد یعنی عدم وجود صحن و مناره که در تمامی مساجد اسلامی جزء لاینفک بنا است تأیید می کند. شاید به همین دلیل است که جهانگردان اروپایی عصر صفوی که هر بنایی را با کنجکاوی و موشکافی بازدید کرده اند کمتر از این مسجد مطلب نوشته اند.



درباره وجه تسمیه مسجد شیخ لطف الله باید گفت که شیخ لطف الله اصلاً از مردم میش از قرای جبل عامل یعنی جبل لبنان حالیه بوده و خاندان او همه از فقهای امامیه بوده‏ اند. به مناسبت سعی بی اندازه پادشاهان صفوی در ترویج احکام مذهب تشیع و تشویق و اکرام فقهای آن، شیخ لطف الله نیز مانند جمع کثیر دیگری از علمای بحرین و جبل عامل، از موطن خود به قصد ایران عازم شد.



ابتدا در مشهد مقدس اقامت گزید و تا تاریخ فتنه ازبکان و دست یافتن ایشان بر مشهد در آن شهر مقیم بود. سپس از شر ایشان به قزوین پناه جست و در آنجا به کار تدریس مشغول شد. شاه عباس او را از قزوین به اصفهان آورد و در سال ۱۰۱۱ ه.ق. در جنب میدان نقش جهان مدرسه و مسجدی را که هنوز هم به نام او شهرت دارد به عنوان محل تدریس، اقامت و امامت وی پی نهاد. البته انجام این کار تا ۱۰۲۸ هجری قمری به طول انجامید.



از دیگر ویژگیهای مسجد، چرخش ۴۵ درجه ای است که از محور شمال به جنوب نسبت به محور قبله دارد. این گردش که در اصلاح معماران سنتی ایران "پاشنه" نامیده می شود چنان ماهرانه صورت گرفته که به هیچ وجه، توجه بیننده را جلب نمی کند. این چرخش باعث شده تا بازدید کننده پس از گذشتن از مدخل تاریک و بعد از عبور از راهرو طویل متصل به آن به فضای اصلی و محوطه زیر گنبد وارد شود.