بناهای تاریخی اصفهان، آسیب‌پذیر در برابر کوچکترین زلزله
بناهای تاریخی اصفهان به دلیل خشکی هوا و رطوبت زمین، ترک‌های زیادی خورده‌اند و در معرض از بین رفتن با کوچکترین زلزله به دلیل از بین رفتن پیوستگی آنها هستند. آیا برای رفع این خطر، اقدامی شده است؟
حسین پورنادری، استاد مرمت دانشگاه هنر اصفهان، پاسخ پیرامون این این بحث را سازه‌ای می‌داند و اظهار می‌کند که شاید بهتر است کسی که درزمینه مرمت سازه فعالیت می‌کند، دراین‌باره نظر بدهد و بگوید کدام بناها مقاوم‌سازی شده است. ازنظر او، اگر در این زمینه کاری هم شده باشد، اداره میراث انجام داده است. او می‌گوید: «وقتی بنا را مرمت می‌کنند، گاه در داخل آن از آهن استفاده می‌کنند و این کار را این‌گونه توجیه می‌کنند که در حال مقاوم‌سازی هستند، درحالی‌که این کار، نوسازی است.»
ازنظر پورنادری، برخی بناهای خشتی تاریخی که سرپا باقی‌مانده‌اند، نه با آهن، بلکه با تکنیک‌ها و مواد مختلف در برابر رطوبت و دما مقاومت پیداکرده‌اند. او همچنین می‌گوید: «نمی‌دانیم اصفهان چه وضعیتی ازنظر زلزله دارد، ضمن اینکه شدت زلزله‌های اصفهان را باید ازنظر تاریخی بررسی کرد و فهمید که براساس چه نیروهای زلزله‌ای، باید بناها را مقاوم‌سازی کرد، چراکه شاید مقاوم‌سازی بناهای تاریخی اصفهان در برابر زلزله‌ای با شدت زیاد نیاز نباشد.» ازنظر او، بی‌گدار به آب زدن در این زمینه، درست نیست، چراکه شدت زلزله احتمالی هنوز مشخص نیست.
مسئله اصلی که برخی کارشناسان سازه مطرح می‌کنند، اما این است که ساختمان‌های تاریخی اصفهان به علت هوازدگی و رطوبت، ترک‌خورده‌اند و ضعیف شده‌اند و وضعیت نامناسبی دارند که به علت نگهداری نشدن از آنها، این وضعیت می‌تواند نسبت به زلزله برای آنها خطرناک‌تر باشد، درنتیجه تنها خطر برای خراب شدن این بناهای تاریخی، زلزله 7 ریشتری نیست.
به گفته کارشناسان سازه، برای مثال، مسجد شیخ لطف‌الله پر از ترک و در حال ریختن است. در شرایط فعلی، نمک‌سود شدن، نمکزایی و کریستال شدن نمک، ملات را از بین می‌برد و ساختمان را از حالت یکپارچه و پیوسته خارج می‌کند، درنتیجه چنین بنایی در برابر زلزله سست است و با یک زلزله کوچک از بین می‌رود.
درواقع مشکل اصلی اصفهان، خشک شدن هوا و رطوبت زمین است که تبخیر را زیاد و در سطح بنا، نمکزایی ایجاد می‌کند. برای مثال، در میدان نقش‌جهان، تمام ملاتها فرسوده شده که این، باعث نشست و از بین رفتن پیوستگی بناها شده است. طاق‌های بازار اصفهان هم ترک‌خورده، اداره میراث این ترک‌ها را مرمت می‌کند، ولی به ریشه‌یابی آنها نمی‌پردازد. این در حالی است که این ترک‌ها به هنگام زلزله، مشکلات غیر قابل جبرانی را ایجاد می‌کند.
راه‌حل این مشکل، این است که در مرحله نخست، مسائل به لحاظ کمی مستندسازی و بررسی شود که چنین وضعیتی چقدر واقعی است، اینکه به دلیل آلوده بودن آب زمین و وجود نمک در آن، فرآیند شیمیایی ملاتها در چه وضعیتی است و چقدر زمان می‌برد تا آسیب ببیند. درواقع باید این مسائل عددبخشی و پس‌ازآن، منبع آسیب‌رسان ایزوله شود، چراکه این ساختمان‌ها به ایزولاسیون نیاز دارند. در شرایط فعلی، کل بناهایی که ایزوله نشده‌اند، به‌ویژه بناهای آجری و ملات گچ‌وخاکی و سنگ‌های ازاره با این مشکل مواجه هستند. چیزی که نشان می‌دهد حفاظت بنای تاریخی الزامی است، چراکه ساختمان‌هایی که نگهداری نمی‌شوند، در برابر زلزله دچار مشکل می‌شوند.
جعفر کساییان، مهندس عمران با تخصص سازه معتقد است مناره‌های بلند اصفهان از 800 سال پیش باقی‌مانده‌اند و این، نشان می‌دهد زلزله زیادی در این شهر نیامده و اصفهان بر روی گسل نیست. او، بااین‌وجود از این می‌گوید که امکان دارد یک‌مرتبه زلزله سنگینی در این شهر رخ دهد، همان اتفاقی که در طبس افتاد.
او که برخی بناهای تاریخی اصفهان را در فاصله سال‌های 46 تا 54 محکمسازی کرده، از این می‌گوید که قوس‌های سی‌وسه‌پل و میدان نقش‌جهان و کف آنها را با بتون و ستون فلزی محکمسازی و آهن‌کشی کرده است. کساییان می‌گوید: «یک راه مقاوم‌سازی بنا، سبک‌سازی است. برای مثال در بنای مسجد علی(ع)، به‌مرورزمان، مقدار زیادی کاهگل اضافه‌شده و قسمت‌های گود بنا پرشده تا آب باران وارد آن نشود. ما این خاک‌های بخش‌های گود و کاهگل‌های اضافه را برداشتیم تا ساختمان و سقف آن، سبک‌سازی شود.» او علت این کار را این‌چنین توضیح می‌دهد: «اگر زلزله بیاید، هر چه ساختمان سبک‌تر باشد، راحت‌تر حرکت می‌کند و درنتیجه از بین نمی‌رود، ولی اگر سنگین باشد، کف آن حرکت می‌کند و لطمه می‌بیند.»
او درباره هوازدگی بناهای تاریخی اصفهان هم می‌گوید: «پی این بناها در زمین است، در گذشته پی برخی از آنها را با آهک می‌ساختند. آهک باید مرطوب بماند و اگر خیلی خشک شود، پودر می‌شود. در شرایط فعلی که سطح آب‌های زیرزمینی پایین رفته، کف زمین هم همین‌طور و این باعث نشست بناهای تاریخی شده است.»
امروز که اداره میراث اصفهان با مسائل مالی زیادی مواجه است، آیا برای برطرف کردن مسائل مربوط به هوازدگی بناهای تاریخی اصفهان و رفع این مشکل، اقدام جدی انجام داده؟ آیا می‌توان روزی را تصور کرد که بناهای تاریخی اصفهان، مانند ارگ بم براثر یک زلزله در چند لحظه نابود شوند؟