تقابل سنت و مدرنیته در محل تولد
می‌گویند پوشک گران شده است و نمی‌توان در این وضعیت اقتصادی به تولد یک فرزند هم فکر کرد. شاید این دلیل به نسبت منطقی باشد اما برای آنهایی که سال‌های دور در خانواده‌های پرجمعیت متولدشده و با خواهر و برادرهای قد و نیم قدشان زیر بند رخت سرتاسر پوشیده شده از کهنه بچه در حیاط خانه بازی می‌کردند، احتمال دارد بیشتر به بهانه شبیه باشد. دست کم اینطور به نظر می رسد که تولد بچه در پروسه‌ای پیچیده‌تر از افزایش قیمت پوشک و دیگر احتیاجات نوزادان گیر کرده، اگرچه که تأثیر مسائل اقتصادی در این زمینه را نمی‌توان به کلی نادیده گرفت.
مینا عباسپور- اصفهان امروز: می‌گویند پوشک گران شده است و نمی‌توان در این وضعیت اقتصادی به تولد یک فرزند هم فکر کرد. شاید این دلیل به نسبت منطقی باشد اما برای آنهایی که سال‌های دور در خانواده‌های پرجمعیت متولدشده و با خواهر و برادرهای قد و نیم قدشان زیر بند رخت سرتاسر پوشیده شده از کهنه بچه در حیاط خانه بازی می‌کردند، احتمال دارد بیشتر به بهانه شبیه باشد. دست کم اینطور به نظر می رسد که تولد بچه در پروسه‌ای پیچیده‌تر از افزایش قیمت پوشک و دیگر احتیاجات نوزادان گیر کرده، اگرچه که تأثیر مسائل اقتصادی در این زمینه را نمی‌توان به کلی نادیده گرفت.
بحران سالمندی این روزها دغدغه بسیاری از مسئولان شده و هرروز اخبار هشداردهنده‌ای در این زمینه مطرح می‌شود. حسین غفرانی کجانی، مدیرکل ثبت‌احوال استان اصفهان از روزی که فعالیت در این سمت را آغاز به فعالیت کرده است نکته‌ای پای ثابت حرف‌هایش بوده است؛ هشدار درباره سالمندی جمعیت کشور. او بارها و بارها نسبت به افزایش نرخ سالمندی در اصفهان و کشور هشدار داده است که از 3 درصد در سال 65 به 7 درصد در سال 97 رسیده است. به‌تازگی در جلسه ثبت وقایع حیاتی شهرستان بود که غفرانی به دولت هشدار داد در دهه 1420 تا 1430 وارد چالش عظیم و بزرگی در جمعیت خواهیم شد، چراکه جمعیت مسنی را خواهیم داشت که نیازمند خدمت‌رسانی هستند.
باروری جزو وقایع چهارگانه حیاتی به شمار می رود و ازآنجاکه در افزایش یا کاهش جمعیت به‌طور مستقیم تأثیرگذار است، به‌عنوان مهمترین عامل حرکت زمانی جمعیت شناخته می‌شود. این در حالی است که به گفته معاون دفتر سلامت جمعیت، خانواده و جوانان وزارت بهداشت در حال حاضر آمارها نشان می‌دهد هر ۱۰ خانم در کشور ما ۱۹ فرزند به دنیا می‌آورند. درحالی‌که حدنصاب جهانی ۲۱ فرزند است. دکتر محمد اسلامی با اعلام اینکه میزان باروری خانم‌ها در کشور بین دو تا سه فرزند پایین‌تر از آمار جهانی است، گفته است: «اگر وضعیت به همین صورت باقی بماند، رشد جمعیت در ۱۴۲۰، صفر می‌شود. در حال حاضر میزان باروری 8/1 فرزند است، این میزان باید به ۲/۱ فرزند برسد. اسلامی با تأکید بر اینکه بازگشت به نرخ باروری کلی، سخت و دشوار است، گفت: در کشورهایی مثل روسیه، آلمان و اسپانیا هر ۱۰ زن، ۱۴ تا ۱۵ بچه به دنیا می‌آورند و بر همین اساس دولت‌های این کشورها، راهکارهای تشویقی را برای افزایش جمعیت در پیش‌گرفته‌اند.»
در شرایطی که نرخ جانشین جمعیت استان اصفهان و کشور باید به عدد 1/2 برسد یعنی در قبال هر نفر از والدین باید دو فرزند جانشین در جامعه داشته باشیم، این نرخ در استان اصفهان پایین‌تر است و رشد جمعیت بین دو سرشماری زیر عدد یک آمده که نیاز به برنامه‌ریزی مستمر دارد.
سؤال اینجاست که در برابر این‌همه هشدار و تبلیغاتی که به فرزندآوری توصیه دارد چرا هرروز که می‌گذرد تمایل زوج‌ها در این امر کاهش پیداکرده و این آمار دائم سیر نزولی دارد؟
طبق گزارش «سند تحولات و وضعیت جمعیت در جمهوری اسلامی ایران»، تفاوت‌های باروری برحسب سواد و سطح تحصیلات در مطالعات مختلفی نشان داده‌شده است. به‌عنوان‌مثال در سال ۱۳۵۷، تعداد متوسط فرزندان به دنیا آمده زنان برای زنان بی‌سواد 6/6 فرزند و برای زنان با تحصیلات ابتدایی، راهنمایی و دیپلم و بالاتر به ترتیب 3/5، 5/3 و 7/1 برآورد شد. در سال ۱۳۷۹ نیز بررسی جمعیت و سلامت نتایج مشابهی نشان داد. متوسط فرزندان زنده به دنیا آمده زنان بی‌سواد 5/6 فرزند، زنان ابتدایی 9/4 فرزند و زنان راهنمایی و دیپلم و بالاتر به ترتیب 7/3 و 7/2 فرزند داشتند.
سطح بالای باروری در دهه ۱۳۵۰ به علت این است که در ساختار سنی - تحصیلی کشور، بیشتر زنان یا بی‌سواد بودند و یا تحصیلات پایینی داشتند. برعکس در پایان دهه ۱۳۷۰، به علت افزایش سواد و تحصیلات زنان، ترکیب سنی - تحصیلی متفاوتی نسبت به گذشته در کشور حاکم بود و همین موضوع تاثیر قابل توجهی در پایین بودن سطح باروری داشت. برخی مطالعات نشان می‌دهد عامل سطح تحصیلات هنوز تعیین‌کننده مهمی برای سطوح باروری به‌حساب می‌آید و اشتغال نیز به نسبت ۲۰ سال قبل و نیز در بین خانواده های کنونی به نسبت خانواده های که پیش‌تر دوران فرزندآوری خود را پشت سر گذاشته‌اند، نقش تعیین‌کننده‌تری در میزان و الگوی فرزندآوری دارد.
معنای تولد برای زنان تغییر کرده است
روان‌شناس حوزه خانواده در گفتگو با اصفهان امروز، تغییر نقش زنان در جامعه را عامل بسیار تاثیر گذاری در کاهش فرزندآوری می‌داند. دکتر احمد پدرام معتقد است: «موقعیت‌های اجتماعی متفاوت و حقوق اجتماعی بیشتری که زنان در اثر بالارفتن دانش و تخصص خود طلب می‌کنند و افزایش درآمدی که دارند باعث شده است نسبت به سال‌های پیش نقششان در زندگی تغییر کرده و بار فعالیت اجتماعی زنان از بار مادرانه و بار عاشقانه بیشتر شود. حتی در زندگی زناشویی زوج‌های امروزی افت‌وخیزهایی مشاهده می‌شود که نشان می‌دهد تحت تاثیر شرایط اجتماعی و اقتصادی، نقش‌های کلاسیک زنان تغییر کرده است. این نوسان‌ها باعث می‌شود برخی زنان بخواهند فعالیت اجتماعی و اقتصادی را به مادر بودن ترجیح دهند. اصلا به همین دلیل است که در برخی موارد می‌گوییم فرزندآوری دیگر غریزه نیست بلکه کشش است و در این راستا می‌بینیم که پدر و مادرها از پرورشگاه بچه می‌آورند. درواقع این کاهش فرزندآوری می‌تواند تحت تاثیر تغییرات اجتماعی در سراسر دنیا باشد. به‌عنوان‌مثال در برخی کشورها مشاهده‌شده است که مادر احساس باروری خود را به‌عنوان غریزه تنها در بچه‌دار شدن نمی‌بیند و معتقد است که می‌تواند با انجام یک فعالیت فرهنگی یا تولید یک پروژه علمی نیز احساس باروری داشته باشد؛ بنابراین نه ماهیت «تولد» بلکه چگونگی و نتیجه نهایی آن بر اساس این نگرش تغییر کرده است. البته برخی افراد هم ترس‌های اقتصادی دارند اما درواقع پشت این ترس‌ها موارد دیگری هم وجود دارد. تغییر نقش زنان یعنی بیشترین نقش در این کاهش فرزند آوری، حاصل رشد اجتماعی زنان است که دیگر زیر بار یک نقش کلاسیک عامه‌پسند نرفته و می‌خواهند در مقابل آن حقوقی را مطالبه کنند. این احقاق حق هم از همسرشان و هم‌نهادهای دولتی و جامعه است. در شرایطی که بار اصلی فرزندآوری روی زنان است، آنها سخت‌تر و هوشمندانه‌تر از قبل به این مسائل نگاه کنند.
سالمند خوشحال یا جوان غمگین؟
به اعتقاد پدرام برای جلوگیری از سالمندی، تبلیغ به فرزندآوری کافی نیست. این روانش شناس می‌گوید: «درست است که فرزندآوری می‌تواند بار سالمندان را کاهش دهد اما باید ببینیم منظور این است که می‌خواهیم بار سالمندان را به دوش جوان‌ها بیندازیم یا منظور این است که جامعه جوانی داشته باشیم؟ اگر می‌خواهیم فرزندی داشته باشیم که در سالمندی به ما خدمات داده و از ما نگهداری کند درست نیست و ممکن است آن فرزند زیر بار این مسئولیت نرود؛ اما دولت‌ها و مسئولان باید کارشناسی کنند که مشخص شود ما می‌خواهیم به چه قیمتی جامعه جوان داشته باشیم؟ شاید یک جامعه سالمند بانشاط بهتر از جامعه جوان بیکار و پر از خشونت و قتل و غارت باشد. باید ببینیم چه ارزشی برای جامعه جوانی قائلیم که مملو از آسیب‌های اجتماعی است؟ هر جامعه جوانی، جوان نیست.»
مادران کم تجربه
مشاور حوزه خانواده از دریچه‌های دیگری به این مسئله نگاه می‌کند. دکتر سیمین نصر در گفتگو با اصفهان امروز از افزایش آمار طلاق می‌گوید و اینکه چطور این ناهنجاری به یک هنجار در جامعه تبدیل‌شده که باعث می‌شود آنهایی که ازدواج می‌کنند در ناخودآگاه خود نسبت به ثبات و تداوم زندگی خود بی‌اعتماد شده و در این بی‌ثباتی فرزندآوری از اولویت‌های اصلی‌شان خارج شود. نصر اضافه می‌کند: «این در حالی است که مشکلات اقتصادی نیز در این امر اثر زیادی دارد و زوج‌ها می‌گویند ما خودمان به‌سختی تأمین می‌کنیم و در این شرایط یک نفر دیگر را چرا باید به این وضعیت اضافه کرد؟ البته که ایده‌آل‌خواهی در فرزندپروری و ساختن مدینه فاضله برای فرزندان نیز باعث می‌شود پدر و مادرها فکر کنند با این شرایط نمی‌توان تمام ایده‌آل‌ها را برای فرزند خود تأمین کنند. درواقع می‌خواهند زمانی بچه‌دار شوند که وضع مالی‌شان خیلی خوب باشد. این را هم در نظر بگیرید که خانم‌ها ازنظر مالی بیش‌ازپیش مستقل شده‌اند و فرزند داشتن را مانع این استقلال خود می‌دانند. البته مرخصی‌های بارداری و زایمان در این امر بی تاثیر نیست و در شرایطی که جامعه برای فرزندآوری تبلیغ می‌کند باید این امنیت را برای زنان کارمندی که می‌خواهند شغل خود را از دست ندهند، ایجاد کنند. در کنار تمام اینها باید در نظر گرفت مادرانی که اکنون می‌خواهند بچه‌دار شوند برای این کار به‌خوبی تربیت‌نشده‌اند. اینها درنهایت خودشان تک یا دو فرزندی بودند و تربیت فرزند توسط مادر را مشاهده نکرده‌اند که برای این امر آمادگی لازم را کسب کرده باشند.» این مشاور حوزه خانواده معتقد است: «در شرایطی که این‌همه تبلیغ برای مقابله با سالمندی انجام می‌شود اما بازخورد مثبت و اثرگذاری ندارد چراکه در عمل در قبال این توصیه‌ها، خدمات کمک‌کننده‌ای از سوی دولت و ارگان‌های رسمی جامعه به خانواده‌ها ارائه نمی‌شود؛ بنابراین این تبلیغات در عمل کارگر نمی‌افتد.»
تاثیر تبلیغات منفی درباره فرزندآوری
در این شرایط پژوهشگر حوزه خانواده موانع فرزند آوری را در قالب ارتباط‌های فردی بررسی می‌کند. افشین طباطبایی در گفتگو با اصفهان امروز می‌گوید: «اینکه فرزندآوری در جامعه ما کاهش پیداکرده دلایل متعددی دارد. ازجمله اینکه دختر و پسری که ازدواج می‌کنند فرزند را برای خود دردسری می‌دانند که نگهداری از او هزینه‌بر و وقت‌گیر خواهد بود. به‌عنوان‌مثال زنان جوان نمی‌خواهند که زیبایی و تناسب ظاهری خود را از دست بدهند و این دست خودخواهی‌ها مانع از این می شود که یک زن نیاز به مادر شدن و عشق مادری را احساس کند. همچنین فعالیت‌های تخریبی تبلیغاتی نیز به این مسائل دامن می‌زنند. در شرایطی که کشورهایی مانند کانادا تبلیغ می‌کنند اگر مادری سه فرزند داشته باشد تا آخر عمر توسط طرف دولت از هر نظر تأمین است، اما در جامعه ما این‌گونه تبلیغ می‌شود که فرزندآوری سخت است و تنها نقاط منفی آن را بزرگ و برجسته می‌کنند؛ بنابراین زوج‌های جوان با مشاهده اینکه آسیب‌هایی همچون طلاق و اعتیاد افزایش‌یافته است از فرزندآوری گریزان می‌شوند. همچنین مشکلات حل‌نشده بین زن و مرد در روابط زناشویی نیز نقش تخریبی مستقیمی در بچه‌دار شدن دارد. در دهه 60 زن و شوهر نقش تعیین‌شده سنتی و جایگاه‌های مشخص داشتند و مشکلی هم وجود نداشت اما هرچه جلوتر رفتیم و تحصیلات افراد بیشتر و ارتباطات افزایش یافت، در زوج‌ها ترس از اینکه فرزند راحتی و آسایش این دنیا را برای ما تنگ خواهد کرد بیشتر شد. برخی زوج‌های جوان هستند که تحصیل‌کرده‌اند و وضعیت معیشتی به نسبت مطلوبی هم دارند اما تنها به دردسرهای بچه‌دار شدن فکر می‌کنند چون اذهان عمومی تنها جنبه‌های منفی و کاستی‌ها را تبلیغ کرده است. درحالی‌که جنبه‌های مثبتی هم وجود دارد. ازجمله اینکه بچه، سرمایه انسانی و اجتماعی است که در آینده هم‌خانواده و هم اجتماع از آن بهره می‌برند. سرمایه‌گذاری تنها زمین و پول نیست. فرزند هم سرمایه است که اگر درست تربیت شوند برای خانواده و اجتماع بسیار مطلوب و کمک‌کننده خواهد بود».
مشکلات اقتصادی بهانه‌اند
اما درحالی‌که از عموم جامعه شرایط اقتصادی در ممانعت از فرزندآوری بسیار تاثیر گذار است اما طباطبایی نظری متفاوت دارد. او معتقد است: «اکنون فرمول‌های جامعه عوض‌شده است. اگر به سال‌های گذشته نگاه کنیم می‌بینیم شرایط اقتصادی بدتر بود و زنان این‌قدر مستقل و درآمدزا نبوده‌اند؛ اما اکنون حساسیت‌ها زیاد شده و پدر و مادرها می‌خواهند انواع و اقسام امکانات جامعه را برای فرزندشان به بهترین وجه تهیه کنند. اگر به‌صرف اینکه انسانی تولید می‌شود تنها بر مسائل انسانی و مناسبات اجتماعی تمرکز کنیم. فرزندآوری آن‌چنان دشوار و دور از دسترس نخواهد بود. این‌همه آموزش‌های مختلف و مراقبت‌های پزشکی هزینه‌بر رمق خانواده را می‌گیرد و پدر و مادری که هردو کار می‌کنند هم‌توان تأمین همه‌چیز را نخواهند داشت؛ بنابراین مشاهده می‌کنیم که توقع انسان امروزی بالا رفته و او تمامیت خواهد شده است و این امر را نمی‌توان صرفا مشکلات اقتصادی دانست.»