گذری بر محله‌های قدیمی اصفهان/ از بیدآباد تا خواجو

با توجه به قرائن و مستندات تاریخی گره خوردن مناطق و پیوند روستاها در اصفهان از سده اول هجری آغاز شد و رو به كمال رفت؛ قریه‌های متعدد که چندین مورد از آن‌ها قرن‌ها است به مناطق اصلی شهر اصفهان تبدیل شده است،

به گزارش فارس، اصفهان در روزگار باستان، به ویژه دوره ساسانی، از بخش‌هایی تقریبا جدا از هم، یعنی، یهودیه و جی تشکیل می‌شد. با توجه به قرائن و مستندات تاریخی گره خوردن مناطق و پیوند روستاها از سده اول هجری آغاز شد و رو به کمال رفت؛ قریه‌های متعدد که چندین مورد از آن‌ها قرن‌ها است به مناطق اصلی شهر اصفهان تبدیل شده است در این گزارش سعی شده است که به محله‌های قدیمی اصفهان پرداخته شود.

بیدآباد

محله بیدآباد در دوره دیلمیان یا آل بویه بیرون از برج و باروی اصفهان یا پشت باروی علاءالدوله واقع شده بود و پس از آن جزو مناطق شهر شد. وسعت این محله قابل توجه بود. بیدآباد در سده‌های چهارم و پنجم هجری ویذآباد نامیده می‌شد و در آثاری چون محاسن اصفهان از آن یاد شده است. این محله بازارها، مساجد، قصرها و مدارسی داشت. در بازارهای آن نیز کالاهای گوناگونی خرید و فروش می‌شد و مشاغل و کارگاه‌هایی وجود داشت.

بیدآباد پیش از دوره صفوی، به ویژه در روزگار ترکمانان، بسیار آباد بود. در آن دوره، آثاری چون مقابر و مزارهای تعدادی از باباها، مساجد، انهار و کوشک‌هایی در این محله وجود داشت که تنها شمار اندکی از آنها همچون مدرسه باقریه، درب کوشک و مدرسه ترک‌ها موجود است. در باب کوشک یا درب کوشک، که از مناطق باصفا و با طراوت آن بود، دروازه بخارایی‌ها واقع شده بود. مناطق دیگری از بیدآباد مانند شیش نیز رونق قابل توجهی داشت. در عهد صفویه، به ویژه اواخر این دوره، برخی از بزرگان دولت به بیدآباد رونق خاصی بخشیدند؛ از جمله یکی از خواجه سرایان به نام علی قلی آقا مسجد، مدرسه، حمام و بازاری در آنجا بنا نهاد. مدرسه میرزا حسین بیدآباد مانند آقا حسین خوانساری بود. از جمله نهادهای آموزشی اواخر عهد صفویه و مورد عنایت علمای بزرگ آن دوره مانند آقا حسین خوانساری بود.

پس از صفویه نیز علما و بزرگان بسیاری در بیدآباد ساکن بودند، از جمله از ملا محمد رفیع گیلانی و پسرش آقا محمد بیدآبادی می‌توان یاد کرد. مدرسه میرزا مهدی بیدآباد نیز از یادگارهای دوره افشاریه و گویا میرزا مهدی بود. در اوایل دوره قاجار، بیدآباد با سکونت سیدشفتی و ساخت مسجد بزرگ و آبرومندی به نام سید حجت‌الاسلام رونق بسیار یافت و در حقیقت، مرکز مرجعیت دینی و تشیع شد. پس از سید شفتی فرزندان و نوادگان وی همچون سید اسدالله با تربیت شاگردان بسیار، رونق ویژه‌ای به مسجد و محله بیدآباد بخشیدند.

قسمت‌هایی از بیدآباد مدت‌ها پذیرای الوار مهاجر و محل سکونت آنان بود. مرحوم مهدوی از ویران شدن برخی از آثار بیدآباد از جمله مزارهای آن در بیش از یکصد و پنجاه سال پیش و تبدیل آنها به خانه و باغ خبر داده است. در رخدادهای سیاسی ایران و اصفهان مانند مشروطه نیز بید آباد محله‌ای پر جنب و جوش بوده است. بسیاری از ادبا، مشایخ و اهل علم و هنر در رشته‌های مختلف در این محله پرورش یافته‌اند.

سنبلان (سنبلستان)

نام محله سنبلان را چنبلان، جمیلان، چملان، چلمان و حتی کمبران نیز گفته‌اند. این محله در مکان فعلی بخش‌هایی از خیابان‌های عبدالرزاق تا ابن سینا قرار داشت. آنچه استنباط می‌شود وجود باغ‌ها، درختان و چاه‌های آب بسیار در کنار مناطق مسکونی این محله بود که رونق خاصی بدان می‌بخشید. وجود آثار بسیار قدیمی، که بیش از هشتاد سال پیش در حفاری‌ها و تخریب قبرستان باستانی آن به دست آمد، نشان دهنده قدمت بسیار این محله است؛ از جمله قصر یا کوشکی باستانی که برخی آن را به عهد ساسانی و دوره انوشیروان یا خسرو پرویز منسوب دانسته‌اند. از این بنا تا زمان صفویه نیز احتمالا به عنوان قصر یا دارالاماره استفاده می‌شد. در قدیمی‌ترین کتاب‌ها یا آثاری که در مورد اصفهان نوشته شده است نام محله سنبلان دیده می شود؛ مانند ذکر اخبار اصفهان از حافظ ابو نعیم اصفهانی با محاسن اصفهان اثر مافروخی. همچنین در برخی از کتاب‌هایی که مربوط به مناطق، محلات یا رجال اسلام است نام این محله و شماری از منسوبان بدان ذکر شده است.

فابجان(فابزان)

امروزه محله فابجان یا فابزان، خوابجان نیز نامیده می شود. این محله در نزدیکی آب‌بخشان و در قسمت‌هایی از خیابان‌های مدرس و کاوه قرار دارد. با توجه به منابع قدیمی، فابجان از محلات پهناور و آباد بود که علمایی از آن برخاستند.

خشینان(خوشینان)

وجود قبر «شعیا» از قدمت بیش از دو هزار ساله خشینان حکایت دارد. این محله به یهودیه متصل بود. اولین مسجد جامع اصفهان را ابوالخناس در زمان امام علی به سال 40 هجری قمری در این محله ساخت. برخی از آثار و بناهای موجود در این محله عبارتند از: مزار اسماعیل بن زید بن حسن معروف به اسماعیل دیباج از قرون اولیه هجری، مناره‌ای از دوره اول سلجوقی در کنار امامزاده اسماعیل و آثار بسیاری از دوره صفوی از جمله مدرسه ابراهیم بیک صفوی. قسمت‌هایی از این محله به نام گلبهار (گلبار یا جلباره) نیز خوانده شده است. خیابان هارونیه هم جزئی از این محله بود که در دوره سلجوقیان رونق خاصی داشت. منار مسجد علی و مدرسه سلطان محمد از جمله بناهای دوره سلجوقی در هارونیه است. این محله در اوایل دوره صفوی و پس از آن نیز از نظر آبادی و رفاه گسترش و امکانات خوبی یافت.

یوان

محله یوان امروزه قسمت عمده‌ای از بافت تاریخی شهر اصفهان را دربرمی‌گیرد. این محله پیش از اسلام رونق خوبی داشت و حفاری‌های صورت گرفته در مسجد جامع اصفهان از این موضوع حکایت می‌کند. در اوایل دوره عباسی، اعراب بنی‌تمیم در آنجا ساکن بودند و این مسجد با کمک آن‌ها ساخته شد. در این منطقه مساجد، بازارها، مدارس و بناهای بسیاری از دوران دیلمی و سلجوقی وجود داشت. برخی از این آثار از جمله کاخ و نقاره‌خانه سلجوقی و خانه‌های دیلمی‌ها در طول یک قرن گذشته از بین رفته است.

لنبان

لنبان، که از قدیم‌الایام تاکنون از محله‌های مهم اصفهان بوده است، تا زمان علاءالدوله دیلمی در بیرون شهر قرار داشت. درباره وجه تسمیه این محله برخی بر این باورند که لُنب نام قبیله‌ای آریایی بود. به هر حال، لنبان شامل دو قسمت علیا و سفلی (لنبانین) بود. وجود بوستان‌ها، نهرها و تفرجگاه‌ها از ویژگی‌های این محله بود. سعدالدین هروی از عمارات لنبان یاد کرده است. از جمله بناهای مهم این محله مسجد آن است که بر اساس برخی گفته‌ها مربوط به قرن اول هجری است.

آب بخشان (آب بخشگان)

آب‌بخشان محلات و قبرستانی بزرگ داشت و در اطرافش باغ‌های وسیع و پهناوری بود. قسمتی از قبرستان قدیمی آن با عنوان سر قبر آقا باقی مانده است، مقابر بسیاری از امام جمعه‌های اصفهان، به ویژه از خاندان خاتون‌آبادی، از عصر صفوی تا دوران قاجار در سر قبر آقا قرار دارد. برخی آب‌بخشان را محل برگزاری جشن آبریزان دانسته‌اند. حافظ ابونعیم در این محله می‌زیست و از دنیا رفت.

کران

محله کران از محلات و مناطق شرق شهر اصفهان به شمار می‌آید که پیش از دوره سلجوقی آباد بود. مؤلف معجم‌البلدان شماری از بزرگان و علما را از این محله دانسته است. مدرسه سلطان ملکشاه از آثار این محله بود که محل قبر خواجه نظام‌الملک و آن پادشاه در آنجا است.

جورجیر (گورگیر)

محله جورجیر یا گورگیر به معنای جای گود و پستی و بلندی است. این منطقه محل رفت و آمد دانشمندان بوده اسیت. مسجد جامع صغیر در این محله بود.

دردشت

محله دردشت پیش از دوره سلجوقی آباد بود. در دوره سلجوقی نیز اعتبار خاصی داشت و مؤسسات سیاسی، علمی و نظامی از جمله مدرسه نظامیه در آنجا واقع بود. آثاری از جمله گنبد ابن سینا، چند امامزاده و مسجد عهد صفوی آقا نور از ابنیة قدیمی این محله است. در گذشته، بازار و بازارچه آن رونق خاصی داشت. گنبد سلطان بخت آغا نیز از جمله آثار دردشت است. این محله در ادوار تاریخی اصفهان نقش داشته و در عهد سلاجقه شافعی نشین بوده است.

جوباره

محله جوباره به خاطر سکونت یهود در پیش از اسلام یهودیه نیز نامیده می‌شد. رونق این محله پس از اسلام نیز قابل توجه بود. جوباره در دوره سلجوقی محله حنفی‌نشین شهر به ریاست خاندان آل صاعد و محل پرورش دانشمندان و علمای بسیاری بود. اشعار کمال‌الدین اسماعیل از موقعیت آن حکایت دارد.

این محله باغ‌ها، تفرجگاه‌ها، مناره‌ها، مساجد قدیمی، خانه‌های تاریخی و آثار متعدد دیگری داشته که برخی از آن‌ها برجای مانده است.

جماله

محله جماله از حوالی مسجد حکیم شروع و از جوانب مختلف به دروازه نو، دردشت و میدان کهنه متصل می‌شد. محله جماله پیش از صفویه جمال کله یا شله نامیده می‌شد. در دوران صفوی، این محله فعال و محل زندگانی شخصیت‌هایی مانند سید نعمت‌اله جزایری بود. میرزا تقی دولت آبادی مدرسه خالصیه را در آنجا برای مرحوم جزایری ساخت. در عصر مشروطیت نیز علمای مبارزی چون آقا سید محمدباقر درچه‌ای، میرزا بدیع درب امامی و آقای فشارکی در این محله ساکن بودند.

نیم‌آورد (نیم‌آور)

برخی محله نیم‌آورد را تابع محله جماله و برخی نیز محله جماله را تابع آن دانسته‌اند. این محله گود معروفی داشت. از بناهای آن مسجد ذوالفقار، مسجد نیم‌آورد و مسجد نو بازار موجود است.

عباس‌آباد

مهاجرت تبریزیان به اصفهان به امر شاه عباس و اسکان آنان در منطقه‌ای خوش آب و هوا سبب شد که آنجا را عباس‌آباد نامند. این محله مدت‌ها پیش از آن به محله تبارزه شهرت داشت. متاسفانه بسیاری از آثار این محله که مربوط به عصر صفوی بود از بین رفته است. در برخی از تذکره‌ها نام شاعران و ادبای منسوب به آن به چشم می‌خورد.

طوقچی

برخی از مورخان محله طوقچی را باب‌الدریه نامیده‌اند. این محله در عصر شکوفایی آل بویه مرکز سیاسی، علمی و ادبی بود. آرامگاه علی بن سهل، طبرانی صاحب معاجم ثلاثه و برخی رجال دیگر چون صاحب بن عباد در آنجا حکایت از قدمت آن دارد. در دوره صفوی، محله طوقچی محل استقبال شاهان صفوی از مهمانان خود بود. همچنین باغ‌قوشخانه، مرکز تربیت و پرورش طیور و محل فروش حیوانات، به ویژه پرندگان، در این محله بود. طوقچی دروازه‌ای معروف داشت. آثار متعدد این محله از شکوه آن در گذشته حکایت دارد.

خواجو

تا اوایل عصر صفویه، محله خواجو، این محله بزرگ و با صفای اصفهان، به نام‌های محله باغ‌کاران(کاران به معنای قنات یا نزدیک آب)، محله کوطراز، طرازآباد و حسن‌آباد نامیده می‌شد. نام خواجو، که هنوز هم به این محل اطلاق می‌شود، تحریفی از کلمه و عنوان خواجه است که به مناسبت سکونت بزرگان و خواجه‌های روزگار شاه عباس اول به بعد به این محل داده شده است؛ یعنی، محله خواجه‌ها. برخی «خا» را به معنای گودال و خاجوی را به معنای جوی گود دانسته‌اند. قصرهای آل بویه و سلاجقه در آنجا و نزدیک رودخانه قرار داشت. محلات نزدیک به آن که به طرف شهر منتهی می‌شدند مثل حسن‌آباد، باغات و پاقلعه نیز اعتبار تاریخی داشته‌اند.

جلفا

سکونت دادن ارامنه مهاجر ارمنستان در زمان شاه عباس اول صفوی از حدود سال ۱۰۱۳ هجری قمری منطقه‌ای وسیع با امکاناتی متعدد برای زندگی و امور اقتصادی و اماکن مذهبی چون کلیساها را پدید آورد. مشهورترین کلیسای جلفا وانک یا سن سور است. کلیساهای قدیمی‌تری نیز وجود دارد؛ از قبیل بیدخم (بیت‌اللحم) و هاکوپ (یعقوب مقدس). هنوز نیز آثار متعدد تاریخی از جمله خانه‌هایی از عصر صفویه در جلفا پابر جاست.

برخی دیگر از محلات تاریخی اصفهان عبارت بودند از: باطرقان (خیابان گلزار و قسمت‌هایی از خیابان بزرگمهر کنونی)، فرسان (قسمت‌هایی از خیابان سروش، خیابان پروین و حوالی آن) و جوزدان (قسمت عمده خیابان کاشانی).