مسجد علی، از عهد سلجوقیان تا دوران ساماندهی و مرمت

به گزارش ایمنا ، این بنا به دلیل ویژگی های معماری و تزییناتی، از مساجد مهم اصفهان است و منارۀ سلجوقیِ آن به ریشه سلجوقی بودنش قطعیت می بخشد، زیرا در دوره سلجوقی مسجدی در این محل ساخته شد که بعد از ویرانی، میرزاشاه حسین وزیر در زمان شاه اسماعیل اول مسجد کنونی را جایگزین آن کرد. در حال حاضر غیر از مناره که در بطن مسجد علی قرار گرفته، هیچ اثری از بنای دوره سلجوقی مشهود نیست.

بنای کنونی مسجد با نقشه چهار ایوانی ساخته شده و دارای سردر، صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستان تابستانی و زمستانی است که با تزیینات زیبا کاشی معرق، مقرنس کاری و کتیبه های تاریخی مزین شده اند. سردر ورودی مسجد در ضلع غربی آن دارای کاشیکاری معرق نفیس و کتیبه تاریخی است. کتیبه مزبور به خط ثلث با کاشی معرق سفید بر زمینه آبی، متضمن نام پادشاه وقت و بانی ساختمان و سال اتمام ساختمان در سال ۹۲۹ هجری قمری و به خط "شمس الدین تبریزی" است. ردیف اول این کتیبه، قرآنی و به خط ثلث حنایی رنگ است. سایر سطوح سر در با کاشیکاری معقلی و خطوط بنایی تزیین و نماسازی شده است. در سال ۱۳۲۳ شمسی، این ورودی تعمیر و اشعاری به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی بر آن نوشته می شود.

صحن مسجد، مربع مستطیل و در وسط دارای یک حوض و در چهار ضلع چهار ایوان است که ایوان جنوبی از دیگر ایوان ها وسیع تر است و در پشت آن، شبستان گنبددار قرار گرفته است. گنبد این مسجد با ساقه بلند از بیرون با کاشیکاری پوشش یافته و از درون دارای مقرنس های گچی است. سطوح داخلی گنبدخانه با درگاه ها و طاق هایی به صورت دو طبقه نماسازی شده در پاکار گنبد، کتیبه ای سرتا سری متضمن آیات قرآنی و تاریخ ۹۲۹ قمری کاشیکاری شده ست.

در زیر گنبدخانه و ایوان جنوبی، شبستان زمستانی مسجد، کمی پایین تر از سطح مسجد را به شبستان زیرین متصل می کند. لوح سنگی نصب شده که به خط نستعلیق برجسته، اشعاری بر آن حجاری شده است. در ایوان شرقی مسجد نیز لوح سنگی نصب شده که کتیبه آن حاکی از اقدام "ملک اصلان بیک افشار ارشلو" مبنی بر وقف آبی از شهر "جرجی کان" به مسجد علی به تاریخ ۹۷۴ قمری در ضلع شمالی مسجد و بر جرز غربی ایوان، لوحی از سنگ مرمر نصب شده که بر آن به خط نستعلیق، اشعار و عباراتی نوشته اند که بر اساس متن عبارات، "محمد معصوم الحسین" که از هند به رسالت نزد شاه عباس اول اعزام شده بود، پس از مرخص شده از حضور شاه به اصفهان آمده و این اشعار را به تاریخ ۱۰۱۳قمری نقش کرده است.

مناره سلجوقی مسجد علی به ارتفاع حدود ۴۸ متر، در کنار گنبد قرار گرفته و از شکیل‌ترین مناره‌های دوره سلجوقی است که با تزیینات آجرکاری و کتیبه‌های متعدد مزین شده است. مدخل این منار در درون مسجد قرار گرفته است. در ارتفاع حدود ۳۶متری، قرنیزی به صورت تاج بیرون زده و بعد از آن، بخش کوچک تر منار قرار گرفته که در انتهای آن نیز قرنیز دیگری قرار دارد. در داخل مناره، ستون مرکزی قرار دارد که پلکان حول محور آن به طرف بالا می ‌گردد. با توجه به ویژگی ‌های معماری مناره به نظر می ‌رسد که مربوط به قرن ششم و به احتمال کم تر، قرن هفتم هجری باشد .

مناره مسجد علی از سه بخش تشکیل شده است که از پایین به بالا نازکتر و کوتاهتر می شود. این مناره دارای ۴ کتیبه به خط کوفی مربع است. سه کتیبه ها با کاشی آبی رنگ و چهارمی که پایین تر از سه کتیبه دیگر است با آجر تراشیده ساخته شده است. در سه کتیبه اول عبارات مذهبی به صورت تکرار نوشته شده اما در چهارمین کتیبه آیه ۱۶ از سوره آل عمران آمده است. سال ساخت مناره مسجد علی دقیقاً معلوم نیست اما کارشناسان سال ساخت آن را بین سالهای ۵۱۵ تا ۵۲۵ هجری قمری می دانند.

سیاحان و جهانگردان و محققین بسیاری در گزارشهای خود به این مناره اشاره کرده اند که مشهورترین آنها پیترو دولاواله، ‌ ژان شاردن، اوژن فلاندن، پاسکال کُسْتْ، مادام دیولافوآ، ‌ پرفسور هرتسفلد و دیگران می باشند. پیترودلاواله و شاردن که در سال ۱۶۱۹ و ۱۶۶۶ میلادی در اصفهان بوده اند، این مناره را به مقبره هارون ولایت منسوب داشته است.

بیست و پنجم اردیبهشت ماه ۱۳۹۶، مدیر منطقه ۳ شهرداری اصفهان از تکمیل ساماندهی مسجد علی با همکاری سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان خبرداد و به خبرنگار ایمنا گفت: ساماندهی مسجد علی با اعتبار ۱۱ میلیارد ریال تکمیل شده است .

مسجد علی در یکی از خیابان‌های فرعی منشعب از خیابان هاتف، در نزدیکی مسجد جامع و مجاور مقبره هارون ولایت واقع شده است. این بنا به شماره ۹۶ به تاریخ ۱۵/۱۰/۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و مراجال ساماندهی و مرمت این مسجد از سال ۹۳ در دستور کار مدیریت منطقه ۳ شهرداری اصفهان قرار گرفت.