اصفهان امروز علل ترک برداشتن گنبد مسجد جامع عباسی را بررسی می‌کند؛
خطر فروریزش در انتظار گنبد تاریخی اصفهان
ترک برداشتن گنبد و ستون‌های مسجد جامع عباسی اصفهان!/ نقش‌جهان در حال فرونشستی عمیق!! همه‌چیز از این جمله و انتشار از ویدیو ترک برداشتن یکی از ستون‌های مسجد جامع عباسی اصفهان شروع شد، ویدیویی که در آن بهرام نادی، استاد دانشگاه و عضو کارگروه تخصصی فرونشست اصفهان گفته بود: گنبد مسجد جامع عباسی اصفهان براثر فرونشست ترک برداشته و ستون‌های این مسجد کج شده و حتی پای ستون‌های سنگی شکسته است!
ترک برداشتن گنبد و ستون‌های مسجد جامع عباسی اصفهان!/ نقش‌جهان در حال فرونشستی عمیق!! همه‌چیز از این جمله و انتشار از ویدیو ترک برداشتن یکی از ستون‌های مسجد جامع عباسی اصفهان شروع شد، ویدیویی که در آن بهرام نادی، استاد دانشگاه و عضو کارگروه تخصصی فرونشست اصفهان گفته بود: گنبد مسجد جامع عباسی اصفهان براثر فرونشست ترک برداشته و ستون‌های این مسجد کج شده و حتی پای ستون‌های سنگی شکسته است!
انتشار این خبر باعث شد که بار دیگر مرمت و خطر فروریزش گنبد مسجد جامع عباسی تیتر یک رسانه‌ها شود و بار دیگر فعالان حوزه میراث فرهنگی هرکدام نظری نسبت به علل وقوع این اتفاق داده و حتی نظرات پیرامون مرمت و جلوگیری از خطر فروریزش این گنبد دهند، اما به‌راستی مشکل اصلی گنبد مسجد جامع عباسی فرونشست است یا عوامل دیگر در بروز این مشکل نقش دارند؟ که نیاز است متولیان امر همچون وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی برای حفظ این شاهکار معماری عصر صفوی، به آن توجه کنند.
پلان و برش خشخاشی های بین دوپوسته گنبد مسجد جامع عباسی اصفهان
32 عدد خشخاشی (9 عدد بزرگ، 8 عدد متوسط و 15 عدد کوچک)
مشکل گنبد مسجد جامع عباسی سازه‌ای است تا تزئینی
محمدمهدی کلانتری، دانش‌آموخته مرمت بناها و بافته‌ای تاریخی به اصفهان امروز می‌گوید: سال‌هاست بر روی گنبد مسجد جامع عباسی، کار مرمتی تزئینی در حال انجام است در صورتیکه که خود سازه گنبد این مسجد دچار مشکل است و این مشکل ربطی به فرونشست، پی مسجد و گنبدخانه ندارد درواقع خود سازه گنبد دچار اعوجاج حرکتی است.
او ادامه می‌دهد: گنبد مسجد جامع عباسی با مشکل بزرگ ازلحاظ سازه‌ای مواجه است و این مشکل قبل از اینکه اصفهان در اثر خشک‌سالی و کمبود آب زاینده‌رود دچار فرونشست شود، با این مشکل سال‌ها مواجه بوده است.عکسی که از ترک ستون شبستان شرقی گنبدخانه مسجد جامع عباسی اصفهان در شبکه‌های مجازی انتشاریافته است، ربطی به فرونشست ندارد زیرا وقتی فرونشست در بنایی اتفاق افتد بخشی از زمین آن بنا فرو می‌رود به همین جهت نمی‌توانیم ترک یا کجی یک ستون از شبستان را ربط به فرونشست دهیم.
او به اصفهان امروز تصریح می‌کند: ترک ستون شبستان شرقی گنبدخانه مسجد جامع عباسی به مشکل سازه‌ای گنبدخانه برمی‌گردد زیرا اگر بنایی دچار فرونشست شود، تخریب آن گسترده‌تر از یک ترک و کج شدن ستون است.
او با اشاره به تحقیقات علمی وی درباره سازه گنبد مسجد جامع عباسی اصفهان، اظهار می‌کند: گنبد مسجد جامع عباسی، یک گنبد دوپوسته، دو هسته است درواقع گنبد مسجد جامع عباسی دارای یک گنبد زیرین و یک گنبد خارجی است که ارتفاع گنبد زیرین از سقف 35 متر و ارتفاع گنبد خارجی از سقف 50 متر است یعنی مابین دوپوسته گنبد زیرین و خارجی تقریباً 15 متر اختلاف ارتفاع داریم که باعث ایجاد فضای خالی‌شده است که می‌توان در این فضای خالی به‌واسطه دریچه‌ای که درروی گنبدخانه است،می‌توان رفت‌وآمد کرد.
کلانتری می‌گوید: سال 92 توانستیم وارد فضای داخلی بین دو گنبد شده و مستند نگاری و نقشه‌برداری کامل صورت گرفت، در این مستند نگاری متوجه ترک‌های عظیم در فضای گنبدها شدیم که تا قبل از مستند نگاری، فردی اشاره به این ترک‌ها نکرده بود و دلیل این امر هم به خاطر تاریک بودن فضای دو گنبد است که ما برای اولین بار برای مستند نگاری این فضا را نورپردازی کامل کردیم که در اثر این اقدام متوجه این ترک‌های عظیم شدیم.
(مأخذ: محمدمهدی کلانتری، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته مرمت، استاد راهنما: دکتر غلامحسین معماریان، طرح مرمت گنبد دوپوسته مسجد جامع عباسی اصفهان، 1395)
نیاز شدید گنبد مسجد جامع عباسی به «لیزر استند»
او ادامه می‌دهد: ترک‌های دو گنبد زیرن و خارجی مسجد جامع عباسی بسیار ساختاری است و این ترک‌ها دقیق در همان نقاطی است که گنبد از بیرون اعوجاج پیداکرده است. ما پس از مشاهده این ترک‌های بزرگ، نامه برای وزارت میراث فرهنگی ارسال کرده و در متن نامه تأکید کردیم که گنبد مسجد جامع عباسی ازلحاظ سازه‌ای دچار مشکلات فراوان است و باید سازه گنبد لیزر استند شود.
این مدرس دانشگاه تصریح می‌کند: دلیل اینکه در متن نامه به وزارت میراث فرهنگی تأکید کردیم که سازه گنبد مسجد جامع عباسی باید لیزر استند شود، بدین خاطر است که با روش‌های سنتی نمی‌توان فهمید که 16 قاچ گنبد با یکدیگر یکسان هستند و یا در اثر اعوجاج این یکسان بوده به‌هم‌خورده است.
(مأخذ: محمدمهدی کلانتری، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته مرمت، استاد راهنما: دکتر غلامحسین معماریان، طرح مرمت گنبد دوپوسته مسجد جامع عباسی اصفهان، 1395)
تصویر از: فریبرز علاقه بند
بی‌توجهی به مرمت سازه‌ای گنبد در طول تاریخ
کلانتری می‌گوید: علاوه بر لیزر استند سازه مسجد جامع عباسی از وزارت میراث فرهنگی درخواست کردیم که شورای فنی مرمت گنبد تشکیل‌شده و در کنار آن گنبد مسجد جامع عباسی ازلحاظ سازه‌ای مرمت شود در زمان درخواست ما گنبد مسجد جامع عباسی برای چندمین بار در حال مرمت کاشی‌کاری بود.
او می‌افزاید: آنچه در مستندات تاریخی آمده است گنبد مسجد جامع عباسی در 100 سال اخیر چهار بار مرمت‌شده است که از این تعداد، سه بار آن مرمت تزئینات گنبد بوده است و فقط یک‌بار در سال 1316 گنبد مسجد جامع عباسی در زمان «مرحوم حسین معارفی»، معمار سنتی اصفهان گنبد ازلحاظ سازه‌ای مرمت می‌شود. به همین خاطر است وقتی مرمت کاشی‌های گنبد مسجد جامع عباسی هر بار که به اتمام می‌رسد اما مجدد اعوجاج پیدا می‌کند و شکل گنبد به هم می‌ریزد به خاطر مرمت اشتباه کاشی‌ها نیست، بلکه به خاطر اعوجاج و حرکت گنبد خارجی است و همین امر باعث می‌شود که کاشی روی گنبد قرار نگیرد.
ترک های سازه ای گسترده مخصوصا در منطقه ایوارگاه (پرتنش ترین منطقه از پوسته خارجی گنبد)
(مأخذ: محمدمهدی کلانتری، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته مرمت، استاد راهنما: دکتر غلامحسین معماریان، طرح مرمت گنبد دوپوسته مسجد جامع عباسی اصفهان، 1395)
در مرمت گنبد مسجد جامع عباسی صورت‌مسئله پاک‌شده است
کلانتری تأکید می‌کند: بهتری توصیفی که می‌توان از وضعیت مرمت گنبد مسجد جامع عباسی کرد این است که این گنبد همچون فردی است که دچار بیماری کبد چرب شده و در اثر این بیماری بر روی پوستش جوش می‌زند، به‌جای اینکه بخواهیم کبد چرب این فرد را درمان کنیم برای مخفی نگه‌داشتن جوش‌های آن، کرم زیبایی می‌زنیم تا آسیب ظاهری را بپوشانیم.
او ادامه می‌دهد: منشأ آسیب گنبد مسجد جامع عباسی سازه‌ای است به‌جای اینکه هر دفعه مرمت کاشی‌ها صورت گیرد و بخواهیم این گنبد را ازلحاظ پوسته‌ای و ظاهری حفظ کنیم، اقدام اشتباهی است زیرا مشکل اصلی گنبد از پایه برطرف نشده است و هر بار شاهد اعوجاج گنبد و فروریختن کاشی‌ها خواهیم بود.
کلانتری با اشاره به اینکه مشکل سازه‌ای گنبد مسجد جامع عباسی همیشه وجود داشته است، می‌گوید: به دلیل این مشکل سازه‌ای در مقطعی از تاریخ این گنبد در حال فروریزش بوده سات و اگر در دوره پهلوی اول این گنبد ازلحاظ سازه‌ای مرمت نمی‌شد، مسجد جامع عباسی گنبدی نداشت حتی در روزنامه‌های آن دوران آورده شده است که مرحوم معارفی چگونه گنبد مسجد جامع عباسی از خطر انهدام نجات یافت.
او می‌گوید: نامه‌ای که به وزارت میراث فرهنگی برای مرمت سازه‌ای گنبد مسجد جامع عباسی ارسال شد، جواب داد و حتی شورای فنی مرمت گنبد در تهران تشکیل شد اما متأسفانه مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی وقت با این اقدام مخالفت و جلوی شورای فنی را در تهران گرفت و گفت اول این موضوع باید در شورای فنی اصفهان مطرح شود و اگر صلاح‌دیدیم موضوع در شورای فنی تهران مطرح شود.
(مأخذ: محمدمهدی کلانتری، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته مرمت، استاد راهنما: دکتر غلامحسین معماریان، طرح مرمت گنبد دوپوسته مسجد جامع عباسی اصفهان، 1395)
این دانش‌آموخته مرمت بناها و بافته‌ای تاریخی ادامه می‌دهد: این اقدام مرحوم اللهیاری باعث شد که نه شورای فنی در اصفهان تشکیل و نه اجازه تشکیل این شورا در تهران شد و حتی مرحوم و مدیران وقت آن زمان اداره کل میراث فرهنگی مستندات و مدارک ما را برای مشکل سازه‌ای نپذیرفتند تا زمان علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان رسید، ایشان هم مشکل سازه‌ای گنبد مسجد جامع عباسی را قبول نداشتند تا شورای فنی که برای مرمت گنبد مسجد جامع عباس اصفهان تشکیل شد، به‌تازگی پذیرفتند گنبد مسجد جامع عباسی ازلحاظ سازه‌ای مشکل دارد و نیاز به مرمت از نوع سازه‌ای است.
او با تشریح علل مشکل سازه‌ای گنبد مسجد جامع عباسی اصفهان، می‌گوید: گنبدهای پوسته‌ای گسسته دارای سازه‌های کششی چوبی است اما در گنبد مسجد جامع عباسی زمان مرمت مرحوم معارفی این سازه را حذف کرده است، مرحوم معارفی فکر می‌کرده این سازه چوبی فقط نقش داربست را ایفا می‌کند در صورتیکه این داربست نقش مهمی را در سازه‌ایفا می‌کردند و باعث جلوگیری رانش گنبد از طرفین بوده است و شاید دلیل دیگر که مرحوم معارفی این سازه‌های چوبی را حذف کرده، پوسیدگی این داربست‌های چوبی بوده است.
3 ضعف اساسی سازه‌ای در گنبد مسجد جامع عباسی اصفهان
کلانتری اضافه می‌کند: غیر از سازه‌های چوبی، خشخاشی‌های آجری که داخل فضای دو پوش گنبد مسجد جامع عباسی کارشده است، متأسفانه یکنواخت نیستند، یعنی در فضای دو پوش گنبد مسجد جامع عباسی خشخاشی‌های آن دارای ابعاد کوچک، متوسط و بزرگ است و به دلیل نبود یکنواختی با یکدیگر باهم قرینه نیستند و به همین جهت‌بخشی از گنبد دچار حرکت شده است. این نبود تقارن خشخاشی مربوط به ضعف در زمان ساخت است که هم‌اکنون بعد از 400 سال خود اثرات این ناهماهنگی بر روی گنبد در حال نمایان است.
او ادامه می‌دهد: گنبد مسجد جامع عباسی ازلحاظ سازه‌ای دارای سه ضعف اساسی است، که شامل نبود سازه‌های چوبی بین فضای خالی دو گنبد داخلی و بیرونی، نبود تقارن خشخاشی آجری فضای داخلی گنبد با یکدیگر و فاصله بزرگ خشخاشی بزرگ از یکدیگر است.
کلانتری تأکید می‌کند: سازه‌ای طاقی شکل و گنبدی یک حد مقاومت دارند یعنی آن اعوجاج بیش‌ازحدی فرارتر رود، ممکن است آن سازه و گنبد بخشی از آن دچار فروریزش شود زیرا گنبد حرکت دارد حتی گنبد مسجد جامع عباسی با یک زمین‌لرزه کوچک در حد چهار ریشتر دچار آسیب جدی می‌شود به همین جهت می‌توان به‌طورقطع گفت خطر فروریزش گنبد مسجد جامع عباسی 70 درصد جدی است.
وجود گسیختگی در مصالح بناهای تاریخی
سید مهدی موسوی موحد، معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان در مورد خطر فروریزش گنبد مسجد جامع عباسی به اصفهان امروز می‌گوید: وجود گسیختگی در مصالح بناهای تاریخی به شکل ترک و شکستگی خود را نمایان می‌کند و در سال‌های گذشته شاهد این اتفاق برای قالب بناهای تاریخی همچون مسجد جامع عباسی اصفهان هستیم.
او ادامه می‌دهد: این گسیختگی در مصالح بناهای تاریخی به عوامل مختلفی همچون ضعف عمومی کیفیت مصالح سنتی درگذر زمان، نشست های نامتقارن بناهای تاریخی به دلیل دخل تصرف‌ها در حریم بناهای تاریخی، ایرادات ناشی از مرمت‌ها و مداخلات غیراصولی و ضعف حین ساخت بنای تاریخی برمی‌گردد.
فرونشست مهم‌ترین عامل گسیختگی بناهای تاریخی
معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان تأکید می‌کند: مهم‌ترین عامل گسیختگی بناهای تاریخی به‌ویژه در بناهای تاریخی شهر اصفهان پدیده فرونشست است و این عامل به‌طور جد بناهای تاریخی شهر اصفهان را تهدید می‌کند البته ما نمی‌خواهیم مقصر تمامی این ترک‌ها و گسیختگی‌ها را مختص عامل فرونشست بدانیم منتهی این عامل مهمی است که باید دقیق، علمی و اصولی شناسایی شود.
او با تأکید بر اینکه خطر تخریب بناهای تاریخی توسط فرونشست باید توسط دستگاه‌های اجرایی استان مورد رصد قرار گیرد، می‌گوید: قرار بود سال گذشته این رصد توسط دستگاه‌های اجرایی استان همچون شهرداری، اداره کل راه و شهرسازی صورت گیرد اما این امر تاکنون محقق نشده است و رصد میزان تخریب بناهای تاریخی توسط فرونشست به شیوه سنتی که همان «شاهدهای دم چلچه ای» که توسط استادکاران معماران درگذشته صورت می‌گرفت، در حال انجام است.
مرمت گنبد مسجد جامع عباسی نیاز به مطالعات کاربردی دارد
موسوی موحد تأکید کرد: اگر قرار باشد این رصد به شکل نوین صورت گیرد نیاز به اعتبار است که درخواست اعتبار به وزارت میراث فرهنگی داده‌شده و وزارتخانه هم قول همکاری تخصیص اعتبار داده است، اما نیاز است در کنار اداره میراث فرهنگی استان اصفهان دستگاه‌های اجرایی استان اعتباری برای رصد میزان خطر تخریب بناهای تاریخی توسط فرونشست اختصاص دهند.
معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان تصریح می‌کند: در بازدید اعضای کمیته فنی مرمت گنبد مسجد جامع عباسی از این سازه داشتند، مشکلات گنبد بررسی و مورد تحلیل قرار گرفت و پس از بررسی این کمیته به نتایجی رسید که یکی از این نتایج ایجاد مطالعات جامع و کاربردی نسبت به مسجد سازه‌ای و گنبد بود و این نتایج در قالب نامه‌ای توسط پایگاه میراث جهانی میدان نقش‌جهان به معاونت میراث فرهنگی وزارتخانه ارسال شد.
او تأکید می‌کند: مرمت گنبد مسجد جامع عباسی ازلحاظ تزئینی به نظر من بحث قالبی نیست و بیشترین مشکل مربوط به مشکلات سازه گنبد است که فرونشست این مشکلات سازه‌ای را تشدید می‌کند درواقع مشکلات سازه‌ای گنبد و فرونشست از یکدیگر جدا نیستند و باهم در ارتباط هستند.
پس از این نامه مقرر شد شورای فنی در سازمان میراث فرهنگی تشکیل شود اما توسط اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان از آن ممانعت شد. درنهایت اینجانب(محمدمهدی کلانتری) به دعوت دکتر فریبا خطابخش در جلسه شورای فنی استان اصفهان در خرداد ۹۴ در پایگاه میراث جهانی میدان نقش جهان با حضور مهندس منتظر (عضو شورای فنی میراث فرهنگی اصفهان)، دکتر فریدون الهیاری (مدیر کل سابق میراث استان اصفهان و رییس شورای فنی)، فرهاد عزیزی (مدیر کل امور پایگاه های جهانی و ملی)، منصور عسگری خوراسگانی (ناظر پروژه مرمت گنبد مسجد جامع عباسی) و دکتر فریبا خطابخش (مدیر مجموعه ثبت جهانی میدان نقش جهان) حضور یافتم و تمام مستندات مبنی بر مشکلات سازه ای گنبد را به استحضار اعضای شورای فنی رساندم. اما متأسفانه این مستندات و هشدارها توسط شورای فنی استان با بی توجهی کامل روبه‌رو شد.
بیشترین آسیب گنبد مسجد جامع عباسی مربوط به ضلع روی شمال است
موسوی موحد می‌گوید: وقتی حرف از مرمت سازه‌ای به میان می‌آید منظور فقط گنبد نیست، بلکه تمام عناصری است که بار گنبد به روی سازه‌ها وارد می‌کند و ما کل این مجموعه‌ها را به‌عنوان سازه گنبد در نظر می‌گیریم در همین راستا ضلع جنوبی یا ضلع قبله مسجد جامع عباسی یک سری استحکام‌بخشی‌های بر روی انجام‌شده است.
او تأکید می‌کند: این واقعیت است که گنبد با سطح بیش از 1300 مترمربع بدون درز هیچ انقطاعی درگذر زمان دچار آسیب می‌شود، برخی افراد فکر می‌کنند که کاشی‌های گنبد مسجد جامع عباسی مربوط به دوره صفوی است بلکه شواهد و اسناد ما از اوایل دوره پهلوی حاکی بر این است گنبد چندین بارز مرمت و کاشی‌های گنبد کاملاً عوض‌شده است.
معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان می‌گوید: برای اینکه متوجه میزان آسیب گنبد مسجد جامع عباسی به چه میزان است حدود 45 روز قبل استند لیزری از این سازه صورت گرفت و در اثر این اقدام میزان آسیب گنبد مشخص شد که بیشترین آسیب گنبد مسجد جامع عباسی مربوط به ضلع روی شمال است.
