بازنمایی دنیای موسیقی در آینه تصویر
آیکونوگرافی موسیقی، حوزه‌ای است که میان موسیقی و تصویر پل می‌زند. مبنای مطالعات آیکونوگرافی، تصویر است. اصطلاح آیکونوگرافی موسیقی نیز به وجوه مختلفی از بازنمایی موسیقی اشاره دارد، درواقع آن چیزی است که موضوعش موسیقی است، اما در آثار هنری بازنمایی شده است. اسناد تصویری مانند عکس، هنرهای نمایشی و فیلم، آثار باستانی، هنرهای تجسمی، نسخ مصور خطی می‌توانند موضوع آیکونوگرافی موسیقی باشند. به عبارتی، هر سند دیداری که موسیقی و دنیای پیرامون آن را به شکل عینی یا انتزاعی در خود داشته باشد، به‌عنوان سند تصویری آیکونوگرافیک تلقی می‌شود.
سعید آقایی/اصفهان امروز: نشست پژوهشی و کارگاه آموزشی SIMI، با عنوان «درآمدی بر آیکونوگرافی موسیقی در هنر ایران» امشب در هنرسرای خورشید برگزار می‌شود. مریم دولتی فرد و میثم میریان در این کارگاه، با ذکر نمونه‌هایی از دیوارنگاره‌های موجود در اصفهان بر قابلیت‌های هنر ایرانی در به‌کارگیری روش آیکونوگرافی موسیقی سخن می‌گویند.
مریم دولتی فرد، پژوهشگر موسیقی و مدرس دانشگاه، دانش‌آموخته کارشناس ارشد پژوهش هنر و دکترای فلسفه هنر، مدیر و مؤسس انجمن آیکونوگرافی موسیقی ایران است که به‌عنوان مرکز ایرانی رپرتوار بین‌المللی آیکونوگرافی موسیقی فعالیت می‌کند. نتیجه پژوهش‌های وی در زمینه‌های مختلفی ازجمله بررسی روند تغییر ساختارساز عود یا بربط و تناسبات این ساز از دوره ساسانی تا صفوی، تحلیل فیگوراتیو نوازندگان، بررسی پوشش موسیقیدان‌ها در نگاره‌های نسخ خطی ازجمله شاهنامه و خمسه طهماسبی، بررسی سازهای شاهنامه بایسنقری، مطالعات آیکونوگرافی موسیقی و تحلیل موسیقی ایران با رویکردهای فلسفی و ... در نشریات علمی پژوهشی و کنفرانس‌های بین‌المللی نظیر، ICTM, Galpin Society, RIdIM, MuSA در دانشگاه‌های و موزه‌های برتر نظیر، دانشگاه کمبریج، موزه ریمسکی سنتپترزبورگ، دانشکده هنر ونیز، دانشکده هنر تورین ایتالیا، کنسرواتوار کارلسروهه آلمان، کنسرواتوار شیان چین و ... ارائه‌شده است. وی در مورد تعریف آیکونوگرافی و هدف آیکونوگرافی موسیقی می‌گوید: «اصطلاح آیکونوگرافی، از کلمه یونانی آیکون مشتق شده که گستره معنایی وسیعی ازجمله شبیه، تصویر یا تمثیل را در برمی‌گیرد؛ اما به بیان ساده‌تر، آیکونوگرافی امروزه در تاریخ هنر، رویکردی پژوهشی محسوب می‌شود که ما را به معنای ثانوی یا قراردادی تصویر، یا محتوای تصویر رهنمون می‌شود. اصطلاح آیکونوگرافی موسیقی نیز بر وجوه مختلفی از بازنمایی موسیقی اشاره دارد. اسناد تصویری که محتوایی موسیقایی دارند، در حوزه آیکونوگرافی موسیقی قابل‌تحلیل‌اند.»
وقتی از او می‌پرسیم که با رویکرد شما و روش آیکونوگرافی موسیقی، آیا می‌توان بخش‌های مجهول تاریخ فرهنگ و هنر را کشف کرد؟ می‌گوید: «شما وقتی عملاً با نگرشی آیکونوگرافیگ سراغ یک اثری هنری مثل نقاشی می‌روید، قرار است با لایه و سطحی از اثر تعامل داشته باشید که در مواجهه ابتدایی بر بیننده پوشیده است، بنابراین همیشه یک گام از مفسری که در لایه اول اثر مانده است، جلوترید. ازنظر پانوفسکی معنای محتوایی اثر وقتی حاصل می‌شود که سازه‌های اصلی بنیادهای فکری، دینی، عقیدتی و فلسفی یک ملت شناسایی شود، ارنست کاسیرر این عناصر را ارزش‌های نمادین می‌نامد. شاید این نوع نگرش به بخش‌های مجهول، پنجره‌ای باشد که ما را به درک بهتر این ارزش‌های نمادین رهنمون شود.»
از این دنیای پژوهش وارد اصفهان می‌شویم و با توجه به جایگاه دیوارنگاره‌ها و نگاره‌های نسخ خطی مصور مکتب اصفهان از دولتی فرد می‌پرسیم که کدام تصاویر موجود در اصفهان را موردبررسی و تحلیل قرار داده‌اید؟ او می‌گوید: «نگاره‌های مکتب اصفهان جایگاه ویژه‌ای در مطالعات تاریخ هنر ایران دارند. این آثار موضوع و منبع پژوهش‌های من نیز قرارگرفته‌اند. به‌طور مثال در مقاله‌ای که به بررسی مورفولوژی ساز عود و تناسب ساختار ساز و نوازنده عود پرداختم، بخشی از نمونه‌های موردمطالعه‌ام را نگاره‌های نسخ مصور خطی دوره صفوی و همچنین دو نمونه از دیوارنگاره‌های کاخ چهلستون اصفهان تشکیل می‌دهند. این مقاله در نشریه هنرهای نمایشی و موسیقی دانشگاه تهران پذیرفته‌شده و زیر چاپ است. دیوارنگاره‌های کاخ چهلستون نیز که در مجالس بزم و رزم موسیقی را بازنمایی می‌کنند، موضوع یکی از پژوهش‌هایم بوده که سال گذشته در شانزدهمین کنفرانس RIdIM در موزه ریمسکی سنت پترزبورگ ارائه کردم. نقش‌مایه‌ها و فیگورهای این دیوارنگاره‌ها را با توجه به محتوای آیکونوگرافیک شان تحلیل کردم. دیوارنگاره‌ها هم ازنظر کیفیت بصری و هم از منظر تاریخی و روایت مستتر در تصاویر قابل‌توجه هستند. این پژوهش نیز با استقبال بی‌نظیر مخاطبین و استادان خارجی همراه بود.»
معماری و موسیقی نیز در اصفهان ارتباط معناداری دارند. از این پژوهشگر می‌پرسیم که آیا در زمینه ارتباط صوت و معماری پژوهشی دارند؟ و او می‌گوید: «بله در نوزدهمین سمپوزیوم آیکونوگرافی که توسط کنسول بین‌المللی موسیقی سنتی (ICTM ) در سال 2016 و در ونیز برگزار شد، ارتباط معماری، معنا و صوت را مطرح کردم. موضوع این کنفرانس معنا و ایدئولوژی در فضاهای پرفورمنس و آیکونوگرافی موسیقی مربوط به آن بود. من آرایه‌های داخلی و عناصر آیکونوگرافیک گنبد اصلی مسجد امام( شاه‌عباسی) را بر اساس تئوری هرمنوتیک پل ریکور تفسیر کردم. در این پژوهش از دو منظر به گنبد اصلی مسجد نگاه کردم؛ اول به‌عنوان مکان پرفورمنس، با در نظر گرفتن ساختار معمارانه آن در انعکاس صوت و دوم: با نگرشی فلسفی، دکوراسیون و آرایه‌های داخلی ازجمله کتیبه‌های خوشنویسی، کاشی‌های هفت‌رنگ و سایر عناصر بصری آن را تفسیر کردم. باوجوداینکه مسجد شاه‌عباسی برای پژوهشگران هنر و معماری اسلامی در خارج از ایران نامی آشناست، اما بازشناسی این شاهکار معماری با رویکرد پژوهشی که در این همایش اتخاذ کردم، مورد استقبال پژوهشگران این حوزه قرار گرفت.». از دوره‌های سنت به سراغ هنرهای جدید می‌آییم و بابیان این‌که امروز آیکونوگرافی به سراغ هنرهای جدید هم آمده است. خواستیم بدانیم دولتی فرد آیا در زمینه ارتباط آثار گرافیکی که محتوای موسیقایی دارند مطالعاتی داشته است؟ او می‌گوید: «بله، هنر معاصری که از جهات مختلف با موسیقی مرتبط شود و محتوای آیکونوگرافیک داشته باشد، می‌تواند از منظر آیکونوگرافی موسیقی قابل تفسیر باشد. در اولین فستیوال موسیقی با عنوان«صدا، تهران، موسیقی» که در شهریورماه سال 95 در برج میلاد تهران برگزار شد، به این موضوع در قالب سخنرانی پرداختم. به‌طور مثال روی جلد آلبوم‌های موسیقی می‌تواند جزو نمونه‌هایی باشد که از منظر آیکونوگرافی موسیقی قابل‌تأمل‌اند. تمرکز من در این سمپوزیوم روی جلد آلبوم‌های جان کیج بود. درواقع در برخورد با این نمونه‌ها باید به محتوای موسیقایی و گرافیکی کار اشراف داشت.».
مدیر و مؤسس انجمن آیکونوگرافی موسیقی ایران، رپرتوار بین‌المللی آیکونوگرافی موسیقی ( RIdIM) و انجمن آیکونوگرافی موسیقی ایران (SIMI) که کارگروه و مرکز ایرانی آن است چه اهدافی را دنبال می‌کنند و فعالیت‌هایشان را چگونه به مخاطبان خود منتقل می‌کنند؟
همچنین می‌گوید: رپرتوار بین‌المللی آیکونوگرافی موسیقی (RIdIM) و انجمن آیکونوگرافی موسیقی ایران (SIMI) که کارگروه و مرکز ایرانی آن است. این پژوهشگر اهداف این انجمن را این‌گونه بیان می‌کند: «مرکز بین‌المللی Répertoire International d'Iconographie Musicale که اختصاراً به RIdIM نامیده می‌شود دانشگاه هنرهای کاربردی لوسرن سوییس و دانشگاه اوهایو به عهده‌دار هدایت این مرکز هستند که قدیمی‌ترین مرکز مطالعات آیکونوگرافی موسیقی در دنیاست و تأسیس آن به سال 1971 برمی‌گردد. هدف این مرکز پیش برد پروژه‌های پژوهشی در زمینه آیکونوگرافی موسیقی است. همچنین با برپایی همایش، کارگاه، سمپوزیوم، نشست‌های پژوهشی و فهرست بندی تصاویر موسیقی، رقص، اپرا و هنرهای نمایشی، پژوهشگران این حوزه را حمایت می‌کند. آرشیو تصویری این مرکز به‌رایگان در اختیار پژوهشگران قرارگرفته است. با ورود به وب‌سایت این مرکز می‌توانند از برنامه‌ها و همایش‌های بین‌المللی سالانه رپرتوار مطلع شوند. «انجمن آیکونوگرافی موسیقی ایران» که به‌اختصار SIMI نام دارد، به‌عنوان کارگروه و مرکز ایرانی رپرتوار بین‌المللی آیکونوگرافی موسیقی، نیز همین اهداف رپرتوار را در ایران دنبال می‌کند».