راه‌های ارتباط مدرنیته و سنت

اصفهان امروز- پروین میمه‌ای: فیلم «راه» ساخته احسان امینی، داستان فرزندی است که برای شناخت بیشتر پدرمرده‌اش، راهی سفری می‌شود، اما به‌جز نمای دوردستی از یک روستا و قدم زدن کوتاهی در آن و جعبه‌ای حاوی چند عکس و وسایل شخصی پدر، در طول این سفر چیزی نصیبش نمی‌شود. آیا او به شناخت قابل‌توجه یا جدیدی از پدرش می‌رسد؟ «راه» چه چیزی به شخصیت اصلی فیلم می‌دهد؟ با توجه به گفتگوهای اول فیلم، چه دستاورد مهمی در این سفر در انتظار زن جوان است که او را وامی‌دارد باوجود مخالفت‌ها پا به این سفر بگذارد؟ دریافت جعبه وسایل شخصی پدر نیازی به این سفر نداشت و او از مفقود شدن جسد پدر قبلاً خبردار شده بود. پس هدف از این سفر چیست؟ مخاطب در طول مسیری که زن جوان می‌پیماید، با داستان زندگی او و رابطه‌اش با پدرش آشنا می‌شود، پدری که همیشه از خانواده دوری کرده و گویی اکنون هم جنازه‌اش از خانواده دوری می‌کند. هدف از روایت این پیش‫داستان در زندگی زن جوان چیست؟ ضمن این‌که بعدازاین همه دوری کردن پدر از خانواده، چه انگیزه‌ای دختر را به سمت او سوق داده است؟

فیلم‌ساز به هنگام روایت، احساس مشخص و پررنگی نسبت به آن برنمی‌انگیزد، جز اشاره در سطح مانده به غم زن جوان در یادآوری دوری همیشگی از پدر. دیگر این‌که شخصیت در پایان سفرش به تحول یا دیدگاه جدیدی نمی‌رسد. سیاه‌وسفید بودن فیلم هم فضایی خاکستری در تصاویر آن خلق کرده، دنیای خاکستری که با خنثی بودن فیلم و نبود جهت‌گیری در داستان آن تناسب دارد. گویی روایت داستانِ سفرِ بی‫دستاوردِ زن جوان، خواست اصلی فیلم‌ساز بوده و شاید هم خاکستری بودن فضای فیلم، تمهیدی برای تأثیرگذاری بر دنیای فاصله‌ها است و فیلم بر فاصله افراد هم‌خون تأکید می‌کند، همچنان‫که دیالوگ‌های پایانی زن و گریستن او، دم از دوری و فاصله می‌زند.

«اهلی» مجتبی اسپنانی، بیانیه‌ای است در نقد مدرنیته با محوریت موضوعاتی چون بحران‌های محیط‌زیست و ارزش‌های آیین، آداب و فرهنگ سنتی. آسیب‌شناسی زندگی روستایی فعلی با اشاره به خشکسالی و ایجاد اختلال در روند طبیعی چرخه کار و اقتصاد روستایی به دلیل ورود تکنولوژی و مدرنیته به روستا، مسئله دیگری است که در فیلم مطرح می‌شود. گویی ناتوانی مدرنیته برای سامان بخشیدن به انواع زندگی‌ها و خواست‌های انسان باعث چنین شرایطی شده است. در فیلم هم دو نوع متضاد زندگی را می‌بینیم، یکی اهلی و دیگری نااهل یا شاید یکی اهلیِ دنیای سنت و دیگری اهلیِ دنیای تکنولوژیکِ مدرن.

این بیانیه پس از دقایق کوتاهِ شروع فیلم و همراه شدن با دو شخصیت فیلم ارائه می‌شود که یکی، نماینده، کارگر، کاربر و مدافع مدرنیته است و دیگری آغشته و انس‫گرفته با وجوه مثبتِ زندگی سنتیِ در روستا. طی گفتگوی این دو شخصیت، اطلاعات، انتقادات، پاسخ‌ها و تا حدی واکاوی چندبعدی مسئله بیان می‌شود. سؤال و جواب‌هایی که ابتدا شکل‌دهنده نقدی دوجانبه و متوازن میان ضرورت و آسیب‌رسانی مدرنیته هستند، اما در ادامه با تصویری که مرد روستایی از ساختار کامل و از درون سازگار و هماهنگِ زندگی پدرش ارائه می‌دهد، موازنه کمی به هم می‌خورد و جهت‌گیری فیلم‌ساز به سمت دفاع از ارزش‌های ازدست‌رفته در زیر گام‌های سربه‌هوا، بی‌مسئولیت و مداخله‌گر پیشرفت و رفاه‌طلبی آشکار می‌شود.

در غافلگیری پایان فیلم با آشکار شدن استخوان‌های پدر مرد روستایی که پیش از آن با نجابت و محافظه‌کاری مخصوص به فرهنگ خودش درباره آن‌ها اعتراضی نکرده بود، مسئله زیر پا گذاشته شدن ارزش‌های سنتی به خاطر مادی‌گرایی و عقل‌گرایی مدرنیته، شخصی می‌شود و با استفاده از این خط کمرنگ و فرعی داستان‌پردازی که بیانیه‫پردازی بر آن غلبه دارد، بر بار جهت‌گیری فیلم‌ساز به سمت‌وسوی ذکرشده، افزوده می‌شود.

تصویربرداری این فیلم همچنان‫که امکان لذت بردن از چشم‌اندازهای زیبای طبیعت را فراهم می‌کند، به مدد کارگردانیِ همسو با محتوای پرداخت‌شده در فیلم، تماماً نماهای باز و گسترده از طبیعت است که انسان در آن‌ها، حضور کوچک‌تر و حاشیه‌ای دارد و حتی چند نمایی هم خالی از حضور شخصیت‌ها است. این نوع تصویربرداری، جهت‌گیری فیلم‌ساز را بیش‌ازپیش بیان می‌کند و صاحب اثر، حق غالب بودن را به طبیعت می‌دهد، برخلاف واقعیت موجود که حضور غالب انسان، هجومی خارج از کنترل به طبیعت را موجب شده است.

در فیلم‌نامه این فیلم مثل بقیه فیلم‌های پروژه «جاده»، پردازش اصول کلاسیک داستان‌پردازی رعایت نشده، شروع با تعاریفی که می‌شناسیم، وجود ندارد، میانه کارکردی غیر کلاسیک دارد و در پایان نیز نتیجه یا تحولی برای شخصیت‌ها رخ نمی‌دهد. صدای اپراتور که جمله «مخاطب در دسترس نیست» را بیان می‌کند، شاید گواهی بر این ادعا است که ارتباط‌های تکنولوژیک بین افراد، مؤثر و با نتیجه مشخص و واقعی نیست.