زنده کردن خاطره مشت‌ومال شدن در حمام‌های عمومی
حمام‌های تاریخی اصفهان یا تخریب‌شده‌اند یا متروکه مانده‌اند و یا پس از مرمت، کاربری دیگری به‌جز حمام یافته‌اند. این در حالی است که اجرای آیین‌های سنتی حمام رفتن در حمام‌های تاریخی ترکیه، این روزها بانام «حمام ترکی» به یک جاذبه گردشگری سودآور تبدیل‌شده است.
الهام باطنی/اصفهان امروز: امروزه حمام رفتن یک رفتار روزمره و فردی است، درگذشته اما به دلیل نبود آب لوله‌کشی و حمام در خانه‌ها، مردم به حمام‌های عمومی می‌رفتند و حمام رفتن یک رفتار جمعی بود. در آن روزگار، حمام بیش از اینکه مکانی برای تمیز شدن جسم باشند، محلی برای معاشرت روزمره و بخشی از زندگی مردم بود، جایی که افراد از هرسن، قشر و طبقه ای دورهم جمع می‌شدند و باهم تعامل داشتند.
حمام‌های قدیمی، فضاهای مختلفی داشتند، مثل سربینه، گرمخانه، خزینه و گاورو و ابزارهای ویژه خود مثل چراغدان، سنگ‌پا، دولچه و دستک. افراد مختلفی هم در حمام‌ها کار می‌کردند، از جامه‌دار و کارگر لنگشور گرفته تا کارگر سربینه، آبیار، دلاک و حلاق.
«نظافت به سبک عثمانی‌ها». این عبارت را می‌توان در تبلیغات تورهای گردشگری ترکیه و در وصف حمام‌های ترکی دید. نظافت به سبک عثمانی از خدمات گردشگری است که چند سالی دراین کشور رواج یافته، پسازآنکه حمام‌های سنتی و تاریخی ترکیه در سال‌های اخیر مرمت شدند، امکانات داخلی آنها به‌روز شد و پکیج‌هایی باقیمت و خدمات متفاوت ارائه دادند تا گردشگران، به تجربه‌ای متفاوت از سنت‌های ترکیه و معماری سنتی این شهر دست یابند.
حمام ترکی البته تنها از جاذبه‌های مشهور گردشگری ترکیه نیست و امروزه در بسیاری از برج‌های مسکونی لوکس، هتل‌های بین‌المللی و استخرهای معروف تهران، اصفهان و مشهد هم ارائه می‌شود.
حمام‌هایی که هدفی فراتر از استحمام دارند و در بیشتر آنها، ابتدا افراد درون یک اتاقک، پوششی به نام پشتمال که شباهت زیادی به لنگ‌های ایرانی دارد، به دور خود می‌پیچند. پس‌ازآن به سراغ شستن بدن با کیسه، صابون، لیف و سفیدآب می‌روند و بعد هم به یک اتاق بسیار گرم و پربخار منتقل می‌شوند و از خدمات ماساژ ترکی با روغن مخصوص به آنها بهره می برند. در مرحله بعد افراد وارد یک اتاق خنک می‌شوند و بدنشان را با حوله‌هایی می‌پوشانند و نوشیدنی‌هایی برایشان سرو می‌شود یا می‌توانند در اتاقک خود چرت بزنند و در حین استراحت از ماسک صورت استفاده کنند. قبل از خروج از حمام ترکی هم برای متعادل کردن دمای بدنشان با دمای بیرون، مقداری آب سرد بر روی پاهایشان می‌ریزند. بعضی از این حمام‌ها، بخش‌هایی مثل استخر گل و اتاق نمک هم دارند و خدماتی مثل کیسه‌کشی توسط دلاکان به شیوه‌ای قدیمی، شستشوی پا با نمک دریایی، لایه‌برداری سنتی با کیسه، سفیدآب، لیف و صابون و استفاده از پودرهای گیاهی در آنها ارائه می‌شود.
کیسه کشیدن با سفیدآب، مشت‌ومال، سرو نوشیدنیهای خنک و امکان چرت زدن، همان کارهایی هستند که در حمام‌های عمومی ایران و اصفهان قدیم انجام میشد. حمام‌هایی تاریخی که این روزها یا تخریب‌شده‌اند یا پس از مرمت، کاربری خاصی به‌جز حمام پیداکردهاند. این در حالی است که در صورت مرمت این بناها بر اساس کاربری آنها به‌عنوان حمام عمومی، می‌توان از آنها برای ارائه مجموعه خدماتی چون استخر، سونا، تریا، ماساژدرمانی و سلمانی استفاده و علاوه بر حفظ آیین‌های سنتی حمام رفتن، به‌عنوان یک جاذبه گردشگری از آنها کسب درآمد کرد.
ناصر طاهری، معاون میراث فرهنگی اداره میراث فرهنگی استان اصفهان می‌گوید که برای مرمت هر بنای تاریخی، حفظ کاربری اصلی آن، ارجحیت دارد، برای مثال، برج کبوتر بهتر است به‌عنوان محل تولید کود باقی بماند. او توضیح می‌دهد که اولین گزینه احیای حمام‌های تاریخی هم حفظ کاربری حمام یا تبدیل آنها به سونا، استخر یا فضایی برای فعالیتهای بهداشتی است تا صرفاً میراث کالبدی بنا حفظ نشود و میراث ناملموس آن‌هم باقی بماند. البته طاهری این نکته را هم گوشزد می‌کند که برای حفظ کاربری حمام این بناها، باید این موضوع برای مرمت آنها در نظر گرفته شود. اتفاقی که در حمام‌هایی که مرمت‌شده، در نظر گرفته نشده، او می‌گوید: «حمام وزیر به کانون پرورش فکری تبدیل‌شده و بقیه حمام‌های تاریخی هم بیشتر به رستوران یا فضای اداری تبدیل می‌شوند. حمام علیقلی آقا به موزه تبدیل‌شده و حمام دردشت هم کاربری اداری پیداکرده است.»
ازنظر طاهری اگر حفظ کاربری حمام این بناها عملی نشد، بهتر است آنها را به مراکز فرهنگی یا کتابخانه تبدیل کنیم. او می‌گوید: «حمام‌ها بیشتر متعلق به اشخاص مهمی چون شیخ بهایی یا خیران معروف بوده و به همین دلیل دور از شأن آنها است که این فضاها به سفرهخانه یا چایسرا تبدیل شود و حمام شیخ بهایی هم به خاطر تعلق به شیخ بهایی بهتر است به یک مرکز علمی و پژوهشی تبدیل شود.»
او به اهمیت حمایت دولت از طرح حفظ کاربری حمام این بناهای تاریخی هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی کشور، یک طرح کشوری برای این کار دارد و قرار است به‌صورت آزمونه (پایلوت) چند بنای حمام تاریخی را در کشور که قابلیت احیا با کاربریهای حمام دارند، مرمت کند. به دلیل استقبال از حمام‌های ترکی ترکیه و وجه گردشگری آنها، این حمام‌ها الگویی برای ادامه این راه خواهند بود. یکی از این حمام‌ها در اصفهان است، ولی هنوز مشخص نیست کدام حمام برای این کار در نظر گرفته شود.»
ازنظر طاهری، برای این کار، می‌توان سازه‌های آبی امروزی بر اساس شرایط کالبدی بنا به آن اضافه کرد و خدماتی مثل مشت‌ومال و نرمش و ورزش در آن ارائه داد. او معتقد است اجرای آیین‌های سنتی حمام در حمام‌های تاریخی اصفهان می‌تواند برای گردشگرهای این شهر جذابیت داشته باشد و البته اشاره می‌کند که هنوز تجربه‌ای در این زمینه نداریم و نمی‌توان قطعی نظر داد.
قدم‌هایی هم البته بخش خصوصی در این زمینه برداشته، طاهری می‌گوید: «شرکت مسکنسازان چندی پیش حمام قاضی را در خیابان ابنسینا به این منظور تملک کرد و حتی ورزشهایی مثل مشت‌ومال و ماساژ برای زنده نگه‌داشتن فرهنگ حمام رفتن قدیم و استحمام شدن توسط حمامی در آن اجرا شد، ولی ادامه پیدا نکرد.»
طاهری از این هم می‌گوید که برای حمایت از اجرای این طرح، باید سرمایه‌گذار پیدا شود: «کسانی برای سرمایهگذاری در این زمینه به ما مراجعه کردهاند و می‌شود سرمایهگذاران گردشگری را به این سمت کشاند، ولی هنوز اتفاق جدی نیفتاده است. ضمن اینکه این موضوع که چه تعداد سرمایه‌گذار در این زمینه داریم، بحث دیگری است.»