تجارتخانه‌های خارجی در اصفهان قاجار

اصفهان امروز- زهرا اعلامی زواره:

فعالیت‌های اقتصادی سرمایه‌داران و تجار خارجی در ایران به دو صورت بود. آنان ابتدا به امور تجاری یعنی صدور مواد خام کشور و وارد کردن کالاهای صنعتی به ایران روی آوردند و سپس گروهی از آنان به‌خصوص برخی از سرمایه‌داران روسی، گذشته از امور بازرگانی به فعالیت‌های صنعتی، کشاورزی و سرمایه‌گذاری در ارتباطات نیز گرایش پیدا کردند، حال‌آنکه سرمایه‌گذاران انگلیسی اغلب فعالیت خود را منحصر به امور تجاری، بانکی و ارتباطی کردند. با افزایش تجارت اروپا با ایران و اهمیت یافتن مسئله حمل‌ونقل، به‌تدریج نیاز به وجود شرکت‌های حمل‌ونقل مسلم شد، لذا تجاری که از طریق دریافت کارمزد، نماینده تجار دیگر بودند و در ازای کار انجام‌شده، پول دریافت می‌کردند، کم‌کم بازار کار خود را از دست دادند.

ایجاد شرکت‌های حمل‌ونقل، عاملی بود که تجار یا نمایندگانشان به‌طور مستقیم برای ورود و صدور کالاها اقدام کنند. در سال 1890 میلادی، شرکت تجاری فارس در شیراز تأسیس شد که در اصفهان هم شعبه داشت و به تجارت پارچه نخی و ابریشمی و شکر می‌پرداخت. دولت انگلیس که به طرق مختلف می‌کوشید در بازارهای ایران دخالت مستقیم داشته باشد، با ایجاد شرکت‌ها و تجارتخانه‌های انگلیسی، دست ایرانیان را از دادوستد کوتاه می‌کرد. یکی از قدیمی‌ترین تجارتخانه‌های اروپایی در ایران، شرکت زیگلر بود. در سال 1870 میلادی، فیلیپ زیگلر سوییسی و تبعه انگلیس، شرکت زیگلر را افتتاح و تحت حمایت انگلیس شروع به کار کرد. این شرکت، کار خود را با صادرات ابریشم گیلان، واردات پنبه فشرده به تبریز و کالای پنبه‌ای از انگلستان و سوییس آغاز کرد. سپس به خرید فرش و صدور آن به انگلستان پرداخت. بعدها یک شعبه از آن در اصفهان هم تأسیس شد. زیگلر، اهداف خود را بر پایه واردکردن انواع کالاها و منسوجات انگلیسی به ایران و پخش آن در شهرهای مختلف و حتی شهرهایی مثل اصفهان که خط تولیدکننده پارچه بود، قرار داد. کمپانی زیگلر و نیز کمپانی تجارتی خلیج‌فارس که در اصفهان شعبه داشت، تقریباً تمام تجارتشان با کالای انگلیسی بود و همه نفع کسب‌وکار آن‌ها، نهایتاً عاید مؤسسات اقتصادی انگلستان می‌شد. کمپانی زیگلر، متصدی امور حمل‌ونقل نیز بود. کمپانی دیگری به نام هاکس، هلندی‌الاصل و تحت حمایت انگلیس بود که از سال 1880 میلادی به صدور قالی پرداخت و شرکتی به نام شرکت قالی‌بافی ایران را تأسیس کرد. این کمپانی در اصفهان نیز شعبه داشت. شرکت انگلیسی دیوید ساسون هم به تجارت بین انگلیس و ایران به‌خصوص صادرات تریاک اشتغال داشت و گروهی از تجار برجسته و معروف اصفهانی، نماینده تجاری این شرکت‌ها بودند. کمپانی برادران لینچ که از سال 1841 میلادی در بغداد مستقر بود، بزرگ‌ترین شرکت انگلیسی در ایران به شمار می‌رفت و در اصفهان نیز شعبه داشت. این کمپانی، حمل‌ونقل کالا از محمره (خرمشهر) به تهران و بالعکس را به عهده داشت و نمایندگان آن در اهواز، اصفهان و همدان نیز فعالیت داشتند. واردات شرکت لینچ به ایران، نقش مهمی در انحطاط تجارت و تضعیف صنایع و تولیدات داخلی ایفا کرد. ساختن راه اصفهان- اهواز و دریافت حق راهداری از کالاهای ایرانی توسط این کمپانی، باعث افزایش قیمت کالاهای تجار ایرانی در مقایسه با تجار انگلیسی شد و تجارت ایران را به مخاطره انداخت. از تجارتخانه‌های روسی که در اصفهان شعبه داشت، تجارتخانه برادران نوبل را می‌توان نام برد. این کمپانی، نفت را از طریق انزلی، رشت و همدان به اصفهان وارد می‌کرد.

از اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجری برای نخستین بار در تاریخ اقتصادی ایران، تجار بزرگ با مشارکت یکدیگر، اقدام به تأسیس شرکت‌های بازرگانی کردند و تعدادی از این شرکت‌ها در اصفهان تأسیس شد. البته این کوشش‌ها در دهه‌های بعد به ثمر رسید. کمپانی تریاک اصفهان در اواخر قرن سیزدهم به‌منظور نظارت بر عمل آوردن، بسته‌بندی و صدور تریاک اصفهان به بازارهای لندن و هنگ‌کنگ، به اهتمام آقامحمدمهدی ارباب اصفهانی و با مشارکت جمعی از بزرگان تجار اصفهان تشکیل شد. ناصرالدین‌شاه، آقامحمدمهدی ارباب را به ریاست کمپانی تریاک اصفهان برگزید تا از تقلب در عمل تریاک جلوگیری کند. تشکیل شرکت مسعودیه در سال 1898 میلادی و شرکت اسلامیه در همین سال، کوشش‌هایی در جهت حمایت از صنایع داخلی و فعالیت در تجارت منسوجات بود. طرح ایده‌هایی چون مصرف مصنوعات و منسوجات داخلی، تأسیس بانک ملی، حمایت از صنعت داخلی و احیای زیرساخت‌های رونق اقتصاد ملی از پیامدهای این تحولات سیاسی و اجتماعی به شمار می‌رفت که در اصفهان با تکاپوی مؤثر روحانیون و تجار همراه بود. هرچند این کوشش‌ها به سبب موانع مختلف ازجمله ناکامی مشروطیت، موفقیت چندانی در دوره قاجار نداشت.

دانشجوی دکترای تاریخ ایران اسلامی