اعجاز در اراده ملی

بنای رصدخانه مراغه در سه‌شنبه ۴ جمادی‌الاول سال ۶۵۷ قمری برابر با شب ولادت حضرت زینب «س» به سفارش خواجه نظام‌الدین طوسی و به‌فرمان هلاکو نوه چنگیز خان مغول آغاز شد. هولاکو خان برای نگهداری این مجموعه پژوهشی موقوفه‌های ویژه‌ای در نظر گرفت، کتابخانه‌ای شامل 400 هزار کتاب و ابزار اخترشناسی، ازجمله ذات الربع به شعاع ۴۳۰ متر، حلقه‌دار «ذات الحق»، حلقه انقلابی، حلقه اعتدالی و حلقه سموت نیز فراهم شدند. در آن زمان بود که زیج ایلخانی به سال ۶۷۰ هجری یعنی ۱۲۷۶ میلادی آماده گردید. رصدخانه مراغه تنها برای رصد ستارگان نبود و یک مجموعه علمی گسترده می‌نمود که بیشتر شاخه‌های دانش در آن تدریس می‌شد و مشهورترین دانشمندان آن عصر ازجمله قطب‌الدین شیرازی کاشف علت اصلی تشکیل رنگین‌کمان در آن جمع شده بودند. علاوه بر آن چون ارتباط علمی چین و ایران به علت استیلای مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده بود، دانشمندان چینی ازجمله فردی به نام «فائو مون جی» در این مرکز فعالیت داشتند. همچنین فیلسوف و فرهنگنامه‌نویس مسیحی یعنی «ابن العبری» در رصدخانه مراغه به تدریس کتاب‌های اصول اقلیدس و المجسطی بطلمیوس مشغول بود. این رصدخانه روی تپه‌ای در غرب مراغه و نزدیکی دو روستا به نام‌های طالب خان و حاجی کرد قرار داشت که دریاچه ارومیه را می‌شد از دوردست مشاهده کرد. امروز تنها پی‌های بخش‌های مختلف ازجمله سد سنگی آن باقی مانده است تا عالم بدانند ایران از معدود بنیان‌گذاران کاوش آسمان و کیهان شناسی در جهان است و با این پیشینه روشن اگر بخواهد می‌تواند به آن دوران‌ طلایی با توجه به پیشرفت سریع علوم ساخت تلسکوپ به همراه پتانسیل دانش‌بنیان‌های موجود بازگردد. همانگونه که پانزده سال پیش یعنی در اواسط دولت نهم تصمیم به ساخت تلسکوپ ملی گرفت و کارهای مقدماتی آن از سوی محققان و مهندسان کشور آغاز شد. البته بودند کج ذهنانی که معدودی از آن‌ها همچنان حضور دارند تا دم از یأس و ناتوانی بزنند که باور نمی‌کردند این طرح عظیم بتواند به موفقیت‌های عظیم دست یابد و تبدیل به بزرگترین پروژه علمی تاریخی کشور شود. ساخت تلسکوپ 4/3 متری اگرچه در طول این سال‌ها با چالش‌های متفاوت و متعدد روبرو بود تا روند اجرایی‌اش طولانی شود و سه رئیس‌جمهور را سپری کند. اما امروز بالاخره ساخته شد تا در پنجم مهرماه دو تصویر را از فاصله 370 میلیون سال نوری کره زمین دریافت نماید و احمد حقیقت مدیر اجرایی طرح سابق بگوید فقط دو قطعه از قطعات اصلی تلسکوپ وارداتی می‌باشد. سید احمد مهاجر مدیر پروژه طراحی و ساخت، نصب و راه‌اندازی گنبد چرخان رصدخانه ملی اینگونه می‌گوید که «طراحی یک سازه چرخان ۲۵۰ تنی که فقط روی هشت چرخ تعلیق شده باشد و باد و برف و یخ شدید را در ارتفاع ۳ هزار و ۶۰۰ متری از سطح دریا تحمل کند، اعتمادبه‌نفس بالایی می‌خواست تا یک تیم برای اولین بار آن را طراحی کند و بسازد. » در نشست خبری که به مناسبت ثبت اولین نورتلسکوپ 4/3 متری رصدخانه ملی ایران در محل پژوهشگاه دانش‌بنیادی برگزار شد دکتر حبیب خسروشاهی مدیر این پروژه طی سخنانی گفت: «رصدخانه یکی از آرزو‌های دیرین منجمان و مردم بوده است که از همان ابتدا این طرح برای همه ناشناخته بود، هر بار که جلوتر رفتیم نیز مسئله برای خود ما و کسانی که با آن‌ها در ارتباط بودیم نیز پیچیده‌تر می‌شد، چراکه برای نخستین بار بود چنین پروژه‌ای در این مقیاس در ایران به اجرا درمی‌آمد و نمی‌شد پیش از آن تأمین بودجه کرد. سال 1387 بود که رهبر معظم انقلاب دستور حمایت و پیگیری را به معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری دادند و از سال 1388 در کنار پروژه طراحی و ساخت بودند. البته دشواری‌هایی با سازمان برنامه‌وبودجه داشتیم که خوشبختانه همه آن‌ها پشت سر گذاشته شد پروژه‌های عمرانی عمدتاً شناخته‌شده و روتین هستند و تجربه برای آن وجود دارد، اما پروژه ساخت تلسکوپ ملی به دلیل ناشناخته بودن، عدم اعتماد و ناباوری‌هایی که به ما داشتند، فرازوفرود زیادی داشت. در این مسیر، حرف‌هایی شنیدیم که می‌توانست ما را دلسرد کند، اما با سماجت تمام جنگیدیم. این پروژه، فراتر از طول عمر دولت‌هاست و شش دولت و چهار رئیس‌جمهور را پشت سر گذاشته است و خوشحالم که درنهایت به همه آن‌هایی که باورمان نداشتند، ثابت کردیم که توانستیم.» مسعود بیدار مدیر تیم مهندسی و فنی تلسکوپ می‌گوید: «در تلسکوپ ملی، برخی چیز‌ها را برای اولین بار استفاده کردیم؛ مثل یاتاقان هیدرو استاتیکی که حدود ۹۰ تن جرم را با اصطکاک صفر معلق نگه می‌دارد. پیش از ساخت تلسکوپ ملی، تلسکوپ حرفه‌ای و رده بزرگ در کشور وجود نداشته است، به همین دلیل منجمانمان ناچار بودند تا برای رصد به تلسکوپ‌های خارج از کشور رجوع کنند.» حالا این ابزار منحصربه‌فرد که حاصل اعجاز در اراده یک ملت است و ترکیبی از تخصص‌های مختلف و مدیریتی مهندسین داخلی در رشته‌های مختلف اپتیک، مکانیک و عمران می‌باشد توانسته کشور را در این دامنه بی‌نیاز کند. زیرا قبلا منجمان نیاز به استفاده از تلسکوپ را با اجازه از کشورهای دیگر مرتفع می‌ساختند اما حالا این منجمان دنیا هستند که می‌توانند «پروپوزال» بدهند و ساعت‌های خاصی تلسکوپ ملی را اجاره کنند تا به‌این‌ترتیب تبادل اطلاعات و خدمات انجام شود که البته ملزم به آن است تا منجمان خارجی بتوانند به‌راحتی رفت‌وآمد کنند. ادامه دارد