شاهکار معماری صفوی تحت درمان: آغاز عملیات پاکسازی و مرمت ستون‌های ایوان کاخ چهلستون اصفهان
چهلستون در آستانه احیا: آغاز مرمت ستون‌های ایوان کاخ صفوی ثبت یونسکو / نقش حیاتی چهلستون در اقتصاد نقره‌ای اصفهان
عملیات پاکسازی و مرمت ستون‌های ایوان کاخ چهلستون اصفهان، اثر ماندگار قرن یازدهم هجری قمری و نماد هویت فرهنگی ایران، آغاز شد. این عملیات پس از یک ماه آسیب‌شناسی دقیق و با هدف حفظ اصالت تاریخی بنا، طی ۲ ماه توسط کارشناسان مرمت اداره کل میراث‌فرهنگی استان اجرا می‌شود. کاخ چهلستون، با مساحت ۶۷ هزار مترمربع و نقاشی‌های رضا عباسی، به‌عنوان یکی از ۹ باغ ایرانی ثبت جهانی یونسکو، سالانه بیش از یک میلیون بازدیدکننده را جذب می‌کند. حفظ این ۲۰ ستون نمادین، تضمین‌کننده رونق گردشگری و استمرار هویت تاریخی اصفهان است.
کاخ موزه چهلستون اصفهان، یکی از شاهکارهای بی‌بدیل معماری و هنر صفوی است که نمادی برجسته از تاریخ، فرهنگ و هویت هنری ایران به شمار می‌رود. این بنا که در قلب تاریخی شهر اصفهان واقع شده، به دستور شاه عباس اول بنا گردید و در زمان شاه عباس دوم تکمیل شد و به سرعت به یکی از کانون‌های اصلی سیاسی، فرهنگی و هنری دوران خود بدل گردید. با توجه به اهمیت حیاتی این بنا، عملیات تخصصی پاکسازی، مرمت و غبارروبی ستون‌های ایوان کاخ چهلستون در اصفهان آغاز شده است تا این گنجینه تاریخی در برابر فرسایش زمان مصون بماند.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان، جزئیات این اقدام حفاظتی را تشریح کرد. او اعلام کرد که پیش از آغاز این عملیات، آسیب‌شناسی دقیقی از وضعیت این ایوان در مدت یک ماه اجرا شده است و هم‌اکنون پس از پایان عملیات آسیب‌شناسی، مراحل عملیاتی پاکسازی، مرمت و غبارروبی ستون‌های ایوان آغاز شده است.
امیر کرم‌زاده؛ مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان افزود: «با توجه به لزوم حفظ اصالت تاریخی، طرح عملیات پاکسازی و مرمت این بنا به همت کارشناسان مرمت گروه امانی این اداره کل در مدت‌زمان ۲ ماه اجرا خواهد شد.»
کاخ موزه چهلستون به‌منظور اجرای امور دیوانی و تفریحی در دولتخانه صفوی در قرن یازدهم هجری قمری بنا شده است. ویژگی مهم این عمارت، وجود نقاشی‌های بسیار زیبای هنرمند عصر صفوی، «رضا عباسی» است که به سبک مینیاتور ایرانی، دیوار تالارهای کاخ را تزیین کرده است. این مجموعه که مساحتی بیش از ۶۷ هزار مترمربع مساحت دارد، همزمان با ۹ باغ ایرانی دیگر، در سال ۱۳۹۰ به ثبت جهانی یونسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد) رسید. استان اصفهان با بیش از ۲۲ هزار اثر تاریخی (هزار و ۹۴۰ اثر ملی و ۱۵ اثر ثبت جهانی) و ۶۰۰ خانه تاریخی و جاذبه‌های مختلف طبیعی، فرهنگی، مذهبی و تفریحی یکی از قطب‌های گردشگری ایران است.
اهمیت ساختاری و تاریخی: چرا «چهلستون» نیازمند مرمت است؟
کاخ چهلستون، بخشی از باغ جهاننمای اصفهان به‌شمار می‌رفت که بعدها به نام باغ چهلستون مشهور شد. این اثر بی‌نظیر در دوره صفویه نه تنها جلوه‌ای از هنر و معماری ایرانی بلکه نمادی از قدرت سیاسی هنرمندان و شاهان آن زمان است. طراحی منحصر به فرد کاخ، ترکیبی از معماری ایرانی با نفوذ و تأثیرات خارجی است که به زیبایی در نقاشی‌ها، آینه‌کاری‌ها و کاشی‌کاری‌های آن منعکس شده است.
ساختار ۲۰ ستون نمادین: ۲۰ ستون چوبی عظیم و زیبای کاخ، به گونه‌ای در حوض جلو آن منعکس می‌شود که عدد چهل را تداعی می‌کند و از این‌رو بنای کاخ به «چهلستون» شهرت یافته است. این کاخ به مدت چند قرن محل برگزاری جشن‌ها، مهمانی‌ها و مذاکرات سیاسی بود و به‌عنوان مظاهری از قدرت صفویان شناخته می‌شد. در گذر زمان، کاخ تحت تأثیر عوامل محیطی مانند رطوبت، باد، آتش‌سوزی‌ها و عوامل انسانی مختلف، دچار آسیب‌دیدگی‌هایی از جمله فرسایش سر ستون‌ها شد که نیازمند پایش مستمر و مرمت دوره‌ای و کامل گردید.
آسیب‌شناسی تخصصی سر ستون‌ها
سر ستون‌ها برخلاف ظاهر ساده، بخشی کلیدی و نمادین در ساختار و اصالت کاخ چهلستون هستند. این سر ستون‌ها علاوه بر نقش سازه‌ای، حامل نقوش ظریف و زیبایی از دوره صفویه بوده‌اند که بازتاب‌دهنده فرهنگ و هنر آن دوران است. آسیب‌های وارد شده به این بخش‌ها، شامل پوسیدگی چوبی، ترک‌خوردگی‌های شدید، ریختن رنگ و نقاشی‌ها و شکستن برخی بخش‌های تزئینی است. آسیب اصلی به سر ستون‌ها، روندی طولانی و تدریجی بوده که نیازمند پایش مستمر و مرمت دوره‌ای شده است.
فرایند و تاریخچه مرمت: از غبارروبی تا تکنولوژی‌های نوین
مرمت سر ستون‌ها فرایندی دقیق و چند مرحله‌ای است که از ارزیابی دقیق آسیب‌های مکانیکی و زیباشناسانه شروع می‌شود. کارشناسان مرمت با استفاده از ابزارهای پیشرفته، میزان تخریب و پوسیدگی چوب و رنگ‌آمیزی را تشخیص می‌دهند. سپس بر اساس این ارزیابی، برنامه‌ای جامع برای تثبیت سازه، ترمیم بخش‌های آسیب‌دیده و محافظت نهایی تدوین می‌شود.
مرمت‌های انجام شده در عصر معاصر: اولین مرمت‌ها در عصر معاصر پس از نیم‌قرن بی‌توجهی و تخریب انجام شده است. ابتدا غبارروبی تخصصی و پاکسازی آلودگی‌ها از قسمت‌های مختلف سر ستون انجام شد، سپس مشکلات ساختاری به دقت بررسی و مورد ترمیم قرار گرفت. طی این فرایند، تزئینات و رنگ‌های بازمانده نیز مورد مرمت واقع شدند.
تغییر رویکرد در مرمت: مرمت‌ها در دوره‌های مختلف با استفاده از مواد و روش‌های سنتی پیشین انجام می‌شد ولی در سال‌های اخیر به تکنولوژی‌های نوین و مواد مقاوم‌تر مجهز شده‌اند تا دوام سازه افزایش یابد و نقش محافظتی بهتری ایفا کند. بین چالش‌های مهم مرمت، حفظ اصالت بنا و اجتناب از آسیب‌های جانبی در طول فرآیند ترمیم است. استفاده از مواد اصلی یا هم‌خوان با آن‌ها و اجرای فنون نوین مرمت چوب از جمله راهکارهای موفقیت‌آمیز است.
تیم‌های تخصصی با همکاری دانشگاه‌ها، سازمان میراث فرهنگی و متخصصان بین‌المللی، مرمت را به بهترین شکل انجام می‌دهند. این همکاری‌های بین‌المللی موجب شده دانش فنی به‌روز با روش‌های علمی دقیق به کار گرفته شود و دانش مرمت بومی و سنتی نیز در کنار آن حفظ شود. همچنین، استفاده از پایش‌های دوره‌ای برای تضمین دوام مرمت‌ها و جلوگیری از آسیب‌های مجدد در دستور کار قرار دارد تا کاخ برای نسل‌های آینده محفوظ بماند.
نقش راهبردی مرمت در هویت فرهنگی و اقتصاد گردشگری
حفظ و مرمت سر ستون‌های کاخ چهلستون علاوه بر نقش حفظ کالبدی، نقش راهبردی در حفظ هویت تاریخی، فرهنگی و هنری اصفهان ایفا می‌کند. سر ستون‌ها بخشی کلیدی از معماری کاخ و حامل نقوشی هستند که بدون آن‌ها قسمت عظیمی از زبان بصری بنا از بین می‌رود. این نقوش و آثار هنری بازتابی از فرهنگ، هنر و تمدن ایام صفوی‌اند و به همین خاطر حفظ آن‌ها، حفظ میراث فرهنگی است.
حفظ هویت اصفهان: مرمت این بخش‌ها باعث نمی‌شود که صرفاً بخش فیزیکی بنا حفظ شود، بلکه امکان ارتباط بین نسل‌ها، انتقال تجربه تاریخی و فرهنگی و استمرار هویت جمعی را فراهم می‌آورد. اصفهان به عنوان شهر هنر و فرهنگ ایران شناخته شده است و چهلستون یکی از اصلی‌ترین نمادهای این هویت محسوب می‌شود. این امر سبب افزایش اعتماد و احترام مردم و مسئولان به میراث فرهنگی شده و نقش مهمی در رشد فرهنگی و اجتماعی دارد.
آمار بازدید و رونق اقتصادی: کاخ چهلستون یکی از پربازدیدترین مقصدهای گردشگری در اصفهان و ایران است. سالانه بیش از یک میلیون بازدیدکننده داخلی و خارجی، به خصوص در ایام نوروز و تعطیلات، از این اثر بازدید می‌کنند که این امر نشان‌دهنده اهمیت بالای این بنا در گردشگری فرهنگی است. مرمت‌های مؤثر موجب جذب بیشتر گردشگران شده و گردشگری را به عنوان عاملی برای رونق اقتصاد فرهنگی و تأمین منابع مالی مورد نیاز مرمت‌های بعدی معرفی کرده است. همچنین توجه رسانه‌ها و تبلیغات گردشگری پیرامون این مرمت‌ها، به ارتقای تصویر اصفهان به عنوان شهری با میراث فرهنگی غنی کمک می‌کند.
نتیجه‌گیری و چشم‌انداز آینده: مرمت سر ستون‌های کاخ چهلستون علاوه بر نقش حفظ کالبدی، نقش راهبردی در حفظ هویت تاریخی، فرهنگی و هنری اصفهان ایفا می‌کند. در آینده نیز ضرورت ادامه این حرکت حفظی کاملاً مشهود و حیاتی است، به ویژه در مواجهه با چالش‌های محیطی، اقتصادی و اجتماعی. پیشنهاد می‌شود مراکز علمی، دولتی و مردمی با افزایش آگاهی و حمایت‌های جامع، پایش مستمر و مرمت‌های برنامه‌ریزی شده را پیگیری کنند تا این میراث ارزشمند به طور مادام‌العمر حفظ شود. کاخ چهلستون نه تنها یک اثر تاریخی است بلکه پلی میان گذشته، حال و آینده فرهنگ و هنر ایران است که باید همواره مورد پاسداری قرار گیرد.