حرکت به‌سوی توسعه پایدار با مشارکت معنادار شهروندان
سید مهدی ابطحی، متولد 1344 و فارغ التحصیل دکترای مهندسی عمران گرایش راه و ترابری از دانشگاه علم و صنعت ایران در سال 1380 است. وی که دانشیار دانشکده عمران و معاون پژوهشی دانشگاه صنعتی اصفهان است، از گزینه‌های اصلی شورای شهر برای منصب آینده شهردار اصفهان نام‌برده شده است.
سید مهدی ابطحی، متولد 1344 و فارغ التحصیل دکترای مهندسی عمران گرایش راه و ترابری از دانشگاه علم و صنعت ایران در سال 1380 است. وی که دانشیار دانشکده عمران و معاون پژوهشی دانشگاه صنعتی اصفهان است، از گزینه‌های اصلی شورای شهر برای منصب آینده شهردار اصفهان نام‌برده شده است. در این گفتگو دیدگاه‌های وی را در ارتباط با اصفهان و مدیریت شهری خواهید خواند. وی می‌گوید مشارکت شهروندان در تصمیمات شهری نباید تنها به انتخابات شورا محدود شود و با فرایندهایی که در کشورهای توسعه‌یافته برای اخذ نظرات شهروندان در مورد تصمیمات شهری تعریف‌شده می‌توان در اصفهان نیز در جهت اخذ تصمیمات بهتر و پایدارتر شهری حرکت کرد.
اصفهان را چگونه شهری می‌خواهید؟ خودرومحور یا انسان محور؟ فاصله اصفهان امروز با اصفهان فردای مدنظر شما چه میزان است؟
سیدمهدی ابطحی: در یک سازوکار مردم‌سالارانه، تصمیم‌گیران موظف‌اند خواسته‌ها و مطالبات مردم را پاسخ‌گویند. درواقع، مسئله مهم این است که مردم اصفهان چگونه شهری را می‌خواهند. البته در مباحث نظری اقتصاد سیاسی همیشه یک دوگانه وجود داشته است:
1- پیروی تصمیم‌گیران ازنظر مردم
2- تصمیم‌گیری آنان بر اساس اصول علمی و تخصصی
هر یک از این دو حالت ابعاد مثبت و منفی دارند. حالت اول می‌تواند مانع از خودرأیی و تصمیمات مستبدانه تصمیم‌گیران شود، اما درعین‌حال ممکن است به دلیل ناآگاهی مردم از شرایط پیچیده تصمیم‌گیری نتایج نامطلوبی در پی داشته باشد. حالت دوم اگر بر تصمیمات تخصصی و کارشناسی مبتنی باشد، می‌تواند نتایج بهتری را به دنبال داشته باشد، اما درعین‌حال ممکن است خودرأیی یا منفعت‌طلبی تصمیم‌گیران را به دنبال داشته باشد.
من فکر می‌کنم حالت سومی نیز می‌تواند وجود داشته باشد و آن این است که تصمیم‌گیران اصول علمی و تخصصی را با دلیل و منطق برای مردم تبیین کنند و درنهایت بر اساس نظرات مردم اقدام به عمل کنند. در این صورت ابعاد منفی هر دو حالت برطرف خواهد شد و نتایج مطلوبی به بار خواهد آمد.
در مورد پرسش شما، من به‌عنوان فردی که سال‌ها در حوزه حمل‌ونقل کارکرده‌ام، فکر می‌کنم دوگانه «خودرو محور» و «انسان محور» ازنظر تعریف مشکل دارد. اصالتاً شهر پدیده‌ای انسان‌ساخت است؛ بنابراین بدیهی است که شهرها باید انسان-محور باشند. حال باید انسان را با تمامی ویژگی‌ها و نیازهای فیزیولوژیک، روان‌شناختی، عاطفی و ... در نظر بگیریم و ببینیم چه شهری برای زندگی انسان مطلوب‌تر است؟ با چنین نگاهی، اگرچه خودروها در مقاطعی توانستند زندگی انسان را تسهیل کنند، اما هر چه پیش می‌رویم آثار منفی آنها بر زندگی شهری همچون آلودگی هوا، کاهش مناسبات و سرمایه اجتماعی، کاهش حس تعلق مردم به محیط زندگی و حتی چاقی در حال افزایش است. بنابراین اگر شهری انسان محور می‌خواهیم (که بدیهی است می‌خواهیم) باید بدانیم خودروها ضمن اثرات مثبت و مطلوبی که درگذر زمان داشته‌اند، می‌بایست جای خود را به شیوه‌های جایگزین بدهند.
مهمترین چالش‌های کنونی شهر را چه مواردی می‌دانید؟
ابطحی: شهر و کشور با چالش‌های فراوانی روبه‌رو هستند؛ چالش‌هایی که بخش عمده‌ای از آنها هم در مورد اصفهان و هم در مورد ایران وجود دارند. اما اگر بخواهم در یک عبارت چالش‌های شهر و کشور را خلاصه کنم می‌توان چنین بگویم: «حرکت در مسیرهای ناپایدار». این حرکت‌ها از سال‌های دور پیش از انقلاب وجود داشته و متأسفانه همچنان نیز دنبال می‌شود. مثال‌ها در این مورد فراوان هستند: وابستگی بودجه کشور به نفت، وابستگی درآمدی شهرداری‌ها به ساخت‌وساز مسکن، تخریب محیط‌زیست به بهانه رشد اقتصادی، تخریب میراث‌های تاریخی به بهانه تجدد و ... برخی از نمونه‌های حرکت در مسیر ناپایدار هستند.
درگذشته در کشورهای توسعه‌یافته نیز بسیاری از این مسیرها دنبال شده‌اند، اما تصمیم‌گیران با استفاده از نظرات اندیشمندان مانع از ادامه آنها شدند؛ تا جایی که در سال 1987 میلادی، توسعه پایدار به‌عنوان محور تصمیمات سازمان ملل متحد معرفی شد و همچنان نیز باقوت دنبال می‌شود. ما نیز باید چنین کنیم و این مسیر ناپایدار را ابتدا متوقف کرده و سپس در مسیر توسعه پایدار حرکت کنیم. در این راه نخستین گام، بهره‌گیری از نظرات متخصصان حوزه‌های علمی مختلف برای شناسایی چالش‌های هر حوزه است تا به کمک آن بتوان به یک «نظام تصمیم‌گیری» برای بهبود شرایط حوزه‌های مختلف دست‌یافت؛ اقدامی که توسط گروه ما در حال انجام است.
پیشرانه اقتصاد شهر اصفهان در دهه آینده را چه حوزه‌ای می‌دانید؟ صنعت؟ ساخت‌وساز مسکن؟ خدمات و گردشگری؟
ابطحی: طبق آمار سال 1394 کشاورزی 5/11، صنعت 4/41 و خدمات 1/47 درصد از توزیع مشاغل استان اصفهان را در بردارند. این آمار در مقایسه با سال 1384 با کاهش اشتغال در بخش‌های کشاورزی و صنعت و افزایش اشتغال در بخش خدمات همراه بوده است. درواقع روند کاهش اشتغال در صنعت و کشاورزی و افزایش اشتغال در بخش خدمات، یکی از روندهایی است که در مسیر توسعه تمامی کشورهای توسعه‌یافته مشاهده‌شده است. چنانچه آمار 10 ساله نیز نشان می‌دهد این روند در ایران نیز ناگزیر و حتمی است.
البته باید نکته‌ای را در مورد صنعت ذکر کنم. در اصفهان به دلیل آلایندگی و آب‌بری صنایع بزرگ و مطرح پیرامون شهر، معمولاً حس خوبی نسبت به صنعت وجود ندارد. اما باید توجه کرد که صنعت صرفاً صنایع تولیدی کارخانه‌ای نیست. امروزه در کشورهای پیشرفته، صنایع high-tech با هزینه‌های زیستی و اجتماعی اندک و بهره‌وری بالا از سودآورترین صنایع محسوب می‌شوند؛ صنایعی که هم اشتغال ایجاد می‌کنند، هم درآمدزایی آنها منحصر به جغرافیای خاصی نیست و هم مالیات پرداختی آنها می‌تواند منابع مالی خوبی را در اختیار دولت یا شهرداری قرار دهد. بنابراین، در بررسی صنعت حتماً باید به این بعد مفید، پایدار و با بهره‌وری بالای آن نیز توجه کرد. بدیهی است در این مورد نهادهای مسئول می‌بایست حمایت لازم را از صاحبان ایدههای نوین به عمل‌آورند تا این صنایع پا گرفته و نقش مؤثر خود را در اقتصاد شهر و کشور ایفا نمایند؛ اقدامی که به‌خوبی توسط دولت یازدهم پیگیری می‌شد و انشاء ا... در دولت دوازدهم هم باقدرت و قوت بیشتر دنبال شود.
اما به‌هرحال، مسیر حرکت جوامع درحال‌توسعه به سمت گسترش بخش خدمات است. نکته مهمی در مورد بخش خدمات در کشور ما وجود دارد. و آن این است که بسیاری از خدمات کشور، خدمات وابسته به دولت است و درواقع نه‌تنها چیزی به درآمدهای دولت اضافه نمی‌کند، بلکه هزینه‌هایی را نیز بر دوش دولت قرار می‌دهد. بنابراین بخش خدمات نیز باید به سمت بازاری شدن بیشتر پیش برود. یکی از مهمترین ظرفیت‌های اصفهان برای توسعه بخش خدمات غیردولتی، حوزه گردشگری است.
گردشگری یکی از پاک‌ترین صنعت‌هاست که در سال 2015 میلادی، 2/7 تریلیون دلار (معادل 8/9 درصد از GDP جهانی) و بیش از 284 میلیون شغل ایجاد کرده است. برای پنجمین سال متوالی است که رشد بخش گردشگری از رشد اقتصاد جهانی بیشتر بوده است و این امر نشان‌دهنده ظرفیت بالای این صنعت برای گسترش در ایران و بویژه اصفهان است. در این مورد حضور اصلاح‌طلبان در رأس کلانشهرها و نگاه باز و رواداری آنان، همراه با برندسازی و تبلیغات مناسب، می‌تواند یکی از عناصر افزاینده ورود گردشگران بین‌المللی به شهرها و به‌ویژه اصفهان باشد.
چگونه شهروندان را در تصمیمات شهری به مشارکت می‌طلبید؟ آیا صرف حضور در انتخابات شورای شهر آنها را از سایر مشارکت‌ها در تصمیم‌سازی‌های کلانشهر برکنار خواهد کرد؟
ابطحی: شهروندی که مالیات و عوارض پرداخت می‌کند، حق و دغدغه بیشتری برای مشارکت در تصمیمات دارد. شهرداری هم وقتی منابع مالی خود را از شهروندان تأمین کند، ناچار است در راستای خواسته‌های آنان حرکت کند و برای تمامی هزینه‌های خود استدلال داشته و گزارش ارائه کند. ضمن این‌که فارغ از مباحث اقتصاد سیاسی، معتقدم مشارکت شهروندان خیلی باید بیشتر از صِرف شرکت در انتخابات باشد. درواقع این مشارکت را نه‌تنها مانع عملیات شهرداری نمی‌دانم، بلکه معتقدم به تصمیمات بهتر و پایدارتر خواهد انجامید. در این راستا معتقدم با استفاده از فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی امروز، به‌خوبی می‌توان شفافیت سیستم شهرداری را افزایش داد و مردم را در جریان تصمیمات و اقدامات قرارداد. آگاهی مردم به‌تدریج منجر به افزایش مشارکت آنان خواهد شد. ضمن این‌که در کشورهای توسعه‌یافته فرایندهایی برای اخذ نظرات شهروندان در مورد تصمیمات شهری تعریف‌شده است که گروه ما موردمطالعه قرار داده و
پیاده‌سازی آنها در شهرداری اصفهان امکان‌پذیر است.
نگاه و راهکار شما در خصوص بحران زاینده‌رود چیست؟
ابطحی: بحران آب مسئله‌ای ملی است و نگاهِ بخشی و حوزه‌ای به آن چندان مطلوب نیست. همه در ایران زندگی می‌کنیم و تلاش برای سهم‌خواهی در حوزه منابع آب را -اگر ضربه‌زننده به حقوق اساسی سایر شهرها باشد- چندان مطلوب نمی‌دانم. اما بایستی سهم طبیعی و تاریخی شهر اصفهان نیز که به‌واسطه تصمیمات مقطعی مخدوش شده است، به این شهر بازگردد. در این مورد شهرداری چندان دخیل نیست، اما می‌توان از طریق ارتباطات مختلف با نهادهای ملی برای بازگرداندن حق شهر اصفهان تلاش نمود. البته من بازهم فکر می‌کنم که برای مسئله مهمی مثل زاینده‌رود که مشاغل زیادی به آن وابسته است، نمی‌توان صرفاً منتظر تصمیم یک دولت‌مرد شد، چون ممکن است تصمیمات در جهت اراده اصفهانی‌ها پیش نرود؛ چنانچه سال‌هاست همین شرایط برقرار است. بنابراین ابتدا می‌بایست فرایندهایی را برای کاهش مصرف آب در بخش‌های صنعت و کشاورزی تدبیر نمود. همچنین ضرورت دارد با نگاهی آینده‌نگر و بلندمدت، فرایندهای مهارت‌آموزی و مشاغل جدید برای کشاورزان و فرزندان آنان تدبیر شود تا آنها در برابر مشکل خشک‌سالی -که صرفاً به اصفهان محدود
نمی‌شود و مسئله‌ای ملی است- مصون شوند. درواقع باید به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی نمود که توزیع مشاغل در کشور مبتنی بر مزیت نسبی باشد. برای این کار می‌توان نسبت به تدوین یا پیاده‌سازی طرح‌های آمایش سرزمین یا استان اقدام نمود.
در صورت انتخاب شدن به‌عنوان شهردار، اداره اقتصادی شهرداری در دوره شما چگونه خواهد بود؟ چه سهمی برای فروش تراکم در بودجه آینده شهر در نظر می‌گیرد؟
ابطحی: هزینه شهر و دولت باید از طریق مالیات و عوارض تأمین شود. بسیاری از استفاده‌هایی که از خدمات شهرداری می‌شده و تاکنون رایگان بوده‌اند، مثل شهرهای پیشرفته می‌بایستی همراه با پرداخت هزینه باشد تا شهرداری بتواند به خدمات خود ادامه بدهد. ادامه روند فعلی قطعاً منجر به سقوط اقتصادی خواهد شد؛ چنانچه هم‌اکنون بسیاری از سازمان‌های خدماتی شهرداری زیان‌ده هستند. اما باید توجه کرد که این فرایند حتماً باید تدریجی باشد. بدیهی است تبدیل یک‌باره فرایند تأمین مالی از طریق ساخت‌وساز به تأمین مالی از مالیات و عوارض، فشار زیادی را بر مردم وارد خواهد آورد. بر همین اساس می‌بایست با تعریف یک فرایند پلکانی، به‌تدریج از وابستگی شهرداری به ساخت‌وساز کاست و بر درآمدهای پایدار آن افزود.
بدیهی است بخش عمومی در کنار دریافت مالیات و عوارض، موظف است بستر مناسبی را برای 1) ایجاد اکوسیستم کارآفرینی، 2) تسهیل قوانینِ ایجاد و توسعه کسب‌وکار و 3) ایجاد زیرساخت‌های مطلوب برای خلق ثروت ایجاد کند. چنین بستری به شهر و شهروندان برخوردار و ثروتمندی خواهد انجامید که باکمال میل، مالیات و عوارض را برای افزایش کیفیت زندگی خودپرداخت خواهند کرد.
در ارتباط با آلودگی و ناکارآمدی ناوگان حمل‌ونقل شهری شما چگونه راهکارهایی را در برنامه خواهید داشت؟
ابطحی: سیاست‌هایی چون مدیریت تقاضای ترافیک در محدوده شهر، افزایش کارایی سیستم حمل‌ونقل همگانی یکپارچه، افزایش سهم حمل‌ونقل همگانی در ترددهای شهری از طریق اصلاح شبکه و ناوگان و نیز توجه به توسعه خدمات الکترونیک که تمامی این سیاست‌ها منجر به افزایش تعداد روزهای پاک خواهد شد.
همچنین به ثمر رسیدن دو تحقیق در حال انجام توسط دانشگاه صنعتی اصفهان و دانشگاه اصفهان درزمینه تعیین سهم آلاینده‌ها می‌تواند راهکارهای دقیق بهبود شرایط را تبیین کند.