زلزله 30 هزار خانه فرسوده اصفهان را تهدید می‌کند

گروه جامعه: پنجم دی‌ماه تا حدود یک دهه پیش برای ما ایرانی‌ها معنای خاصی نداشت جز اینکه شاهد برگزاری مراسم کریسمس و آغاز سال نوی میلادی اقلیت‌ ‌‌ ‌های ارمنیان شهر و کشورمان باشیم؛ اما زمستان سال 82 فاجعه زمین‌لرزه بم رخ داد و این تاریخ را برای مردم کشورمان به‌روزی تلخ و سیاه تبدیل کرد. زمین‌لرزه‌ 6/6 ریشتری که در ساعت ۵ و ۲۶ دقیقه بامداد صبح روز پنجم دی ۱۳۸۲ شهر بم و مناطق اطراف آن در شرق استان کرمان را لرزاند، طبق آمار رسمی ۲۶ هزار و ۲۷۱ کشته، ۳۰ هزار مجروح و بیش از صد هزار نفر بی‌خانمان به‌جای گذاشت. این در حالی است که تعداد واقعی قربانیان به‌مراتب بیش از این میزان بود. در اثر این حادثه ۹۰ درصد از سازه‌های شهر بم کاملاً تخریب شدند. ارگ بم که با 2 هزار و 500 سال قدمت بزرگترین سازه گلی جهان بود، به‌کلی ویران شد. همچنین در این حادثه تلخ، ایرج بسطامی خواننده ایرانی نیز درگذشت. یازدهم دی‌ماه همان سال، دکتر اسماعیلی، رئیس شورای شهر بم گفته بود با توجه به اینکه در برخی مناطق بم صد درصد منازل بر اثر زلزله تخریب‌شده‌اند، تعداد تلفات بیش از ۵۰ هزار نفر است. به گفته وی در روزهای نخست هر کس به فکر تدفین عزیزان خود بود و به‌وسیله لودر گودال‌هایی ایجاد می‌شد و اجساد به‌طور دسته‌جمعی به خاک سپرده می‌شدند و در آن هنگام کسی در آمارگیری دخالت نداشته است. طبق برنامه‌ریزی مسئولان، بازسازی بم باید تا تابستان سال ۸۴ به پایان می‌رسید؛ اما ضعف مدیریت، ناهماهنگی میان نهادها، استفاده نکردن بهینه از نیروهای متخصص خارجی، نبود آموزش صحیح امدادگران و سوءاستفاده در کنار عوامل متنوع دیگر باعث شده تا بازسازی شهر به‌کندی انجام گیرد؛ اما در دهمین سالگرد وقوع زلزله، رئیس بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در خصوص بازسازی مناطق زلزله‌زده اعلام کرد ۹۵ هزار واحد مسکونی در این مدت برای آسیب‌دیدگان ساخته‌شده است.

شاید کسی هرگز فکرش را نمی‌کرد ارگ مقاوم بم با آن قدمتی که داشت در یک لحظه اینچنین با خاک یکسان شود اما شد و زمیل لرزه مهیب همه را غافلگیر کرده و این بنا را به همراه کل شهر بم به ویرانه تبدیل کرد چرا که استدلالی وجودداشت مبنی بر اینکه 2 هزار و 500 سال از پابرجایی این ارگ می گذرد و هیچ زمین لرزه‌ای نیامده که بتواند به آن خدشه‌ای وارد کند. حال اینکه چنین استدلالی در اصفهان نیز وجود دارد و گفته می شود تاکنون هیچ زمین لرزه ای نیامده که قدرت آسیب رساندن به بناهای تاریخی اصفهان و یا بافت های فرسوده را داشته باشد.

امروز که چهاردهمین سالگرد زلزله بم فرارسیده است کشورمان درگیر موجی از زلزله‌هاست که با مقیاس متفاوت و در استان‌های مختلف رخ می‌دهد که بزرگترینشان 21 آبان ماه سال جاری سرپل ذهاب کرمانشاه را لرزاند. این زمین‌لرزه موجی همدردی را در کشور برانگیخت و درحالی‌که به تدریج از شدت پس‌لرزه‌های آن کاسته می‌شد خبر از لرزش دوباره منطقه غرب کشور رسید و به دنبال آن شهرهای کرمان و سپس تهران نیز در یک‌شب مانده به تمام شدن فصل پائیز دچار زمین‌لرزه شدند. البته در این لرزش‌ها استان اصفهان نیز بی‌نصیب نماند و بخش‌هایی از شهر اصفهان به همراه شهرستان فریدن نیز لرزیدند اما مقیاس آن به‌اندازه‌ای نبود که تخریب جانی و مالی ایجاد کند.

حرکت زاگرس به سمت زلزله‌های بزرگ

وقوع زلزله‌های پی‌درپی در کشور نگرانی‌ها و شایعه‌های بسیاری را به دنبال داشت و گمانه‌زنی‌های متفاوتی پیرامون علت این زمین لرزه‌ها مطرح شد که در این میان رئیس دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران علت اصلی را تغییر رفتار گسل‌های زاگرس از زلزله‌های کم‌مقیاس به سمت زلزله‌های بزرگ‌مقیاس می‌داند.

ابراهیم مقیمی به ایسنا گفته بود که زلزله کرمانشاه که در برخی استان‌ها احساس شد، هشداری جدی برای تهران خواهد بود و بر اساس شواهد موجود باید در انتظار زلزله‌هایی باشیم که کل ایران را بلرزاند. وی معتقد است فشار صفحه به فلات ایران موجب شده تا ایران تبدیل به کشوری لرزه‌خیز شود، به‌گونه‌ای که هیچ نقطه از ایران مصون از زلزله نیست. وی خسارت‌های جانی واردشده به منطقه سرپل ذهاب را ناشی از سوء مدیریت در مقاوم‌سازی سازه‌ها دانست.

دلایل تغییر رفتار زاگرس

عضو انجمن مخاطره شناسی ایران در پاسخ به این پرسش که دلایل تغییر رفتار شمال زاگرس ناشی فشارهای پوسته زمین است یا خیر، توضیح داد: انرژی‌های متراکم موجود در پوسته زمین، نیاز به مسیر خروجی دارند و پتانسیل لرزه‌ای زاگرس کم نیست و این مسیر می‌تواند از طریق حرکت رانشی پوسته ایجاد شود. وی بابیان اینکه این امر موجب شده که رفتارهای زمین در زاگرس شمال به سمت بزرگ‌مقیاس حرکت کند، افزود: منشأ این رفتار می‌تواند ناشی از فشار صفحه عربی به زیر صفحه زاگرس باشد. مقیمی دلیل تغییر رفتار در بزرگی زلزله‌های زاگرس از کوچک‌مقیاس به سمت بزرگ‌مقیاس را نه ناشی از سامانه گسل بزرگ، بلکه متأثر از گروه‌های گسلی که در شمال غرب زاگرس متراکم هستند، دانست و ادامه داد: این گروه‌های گسلی جهت‌های یکسانی ندارند، به‌گونه‌ای که در سرپل ذهاب، سلیمانیه عراق، ملخ خور، حلبچه، مریوان، جوانرود و پاوه میکرو گسل‌های فراوانی وجود دارد و ازاین‌جهت که میکروگسل‌ها در این منطقه فعال‌شده و با زلزله‌های بزرگ مقیاس متعددی همراه است باید رفتار زاگرس از کوچک‌مقیاس به بزرگ‌مقیاس مورد رصد و ارزیابی قرار گیرد. رئیس دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران بابیان اینکه ایران مرکزی تحت تأثیر همه پهنه‌ها قرار دارد، افزود: ازاین‌رو باید گفته شود که موضوع زلزله در ایران، «ذات» زمین و فلات ایران است و در هیچ شرایطی نباید غافل از زلزله‌ باشیم. وی درعین‌حال موضوع مطرح در زلزله را خروج انرژی‌های متراکم در زمین دانست و گفت: این انرژی‌ها در فضاهای باز گسل‌ها و صفحه‌ها و لایه‌ها و سنگ‌ها خود را نشان می‌دهد ازاین‌رو ما از جهت فشار این سه صفحه به‌نحوی‌که این صفحه‌ها با یکدیگر درگیر شوند مشکلی نداریم و یا شدت زلزله‌ها به‌گونه‌ای شود که ایران غیرقابل‌سکونت شوند، نداریم؛ ولی همین شرایط کم هم برای ما خسارت‌بار است. وی با تأکید بر اینکه همین اتفاق در بم رخ‌داده است، افزود: علت ۳۵ هزار کشته زلزله بم در سال ۱۳۸۲ سست بودن بار خشتی ساختمان‌ها و مصالح و زمان رخداد زلزله بوده است ولی در زلزله کرمانشاه زمانی بوده که مردم بیدار بودند و موفق شدند از ساختمان‌ها خارج شوند. این محقق مخاطره شناسی با اشاره به وضعیت تخریب ساختمان‌ها در کرمانشاه یادآور شد: بررسی وضعیت تخریب در این استان نشان می‌دهد تخریب ساختمان‌ها به دلیل عدم مقاومت و سست‌سازی و ساخت غیراستاندارد سازه‌ها بوده است.

شناسایی ۶۳ گسل فعال در اطراف اصفهان

شاید در صدسال گذشته در اصفهان زلزله شدیدی که خسارت‌های سنگین به بار آورد، اتفاق نیفتاده و این موجب شده تا اصفهان به‌عنوان استانی امن جانشین تهران در مدیریت بحران اعلام شود؛ اما به اعتقاد کارشناسان نیامدن زلزله در سال‌های گذشته به معنی اینکه در سال‌های آینده زلزله اصفهان را تهدید نخواهد کرد، نیست. کارشناسان تیرماه امسال در کارگروه مخاطرات زلزله، لغزش لایه‌های زمین، ابنیه، ساختمان و شهرسازی استان اصفهان از شناسایی ۶۳ گسل فعال در شعاع ۱۰۰ کیلومتری اصفهان خبر دادند و اعلام شد که با توجه به سوابق تاریخی زلزله در استان اصفهان، شناسایی گسل‌ها در مناطق پرخطر در اولویت قرار گیرد. بنا بر آمارهای اعلام‌شده کشوری 5 میلیون خانه کم‌دوام وجود دارد که از این تعداد سهم شهر اصفهان ۳۰ هزار خانه فرسوده و نیازمند بازسازی است در غیر این صورت با بروز زلزله، این شهر دچار صدمات بسیار می‌شود. باید توجه کرد که بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری بخش قابل‌توجهی از سطح شهر اصفهان و سایر شهرهای کشور را تشکیل می‌دهند.

وجود حدود ۲۳۰۰ هکتار بافت فرسوده در شهر اصفهان

مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری با اشاره به اینکه شهر اصفهان دارای بخش زیادی بافت فرسوده یا بافت ناکارآمد شهری است، گفت: در شهر اصفهان حدود 2 هزار و 300 هکتار بافت ناکارآمد مصوب وجود دارد که با توجه به شاخص‌های سه گانه، به تأیید شورای عالی شهرسازی و معماری کشور رسیده است. جعفری که در گفتگو با ایمنا به موانع موجود بر سر بازآفرینی بافت ناکارآمد شهری اشاره کرد، افزود: در شهرهای بزرگ بافت‌های سنتی به دلیل تمرکز در هسته مرکزی شهر، مانع مهمی بر سر راه توسعه کمی و کیفی شهرها می‌شوند و بی‌شک برای رفع این مشکل باید تدابیر ویژه و راهگشا اندیشیده شود. همچنین بافت‌های شهری بویژه بافت‌های فرسوده به‌عنوان بخشی از بدنه شهرها دچار عارضه‌های زیادی شده‌اند که ناکارآمدی بافت‌ها بازدهی نامطلوبی دارند و از مشکلات کالبدی، اجتماعی و فرهنگی رنج می‌برند. وی بابیان اینکه طبق قانون برنامه ششم توسعه قرار است بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد در دستور کار قرار بگیرد، گفت: مقررشده تسهیلاتی در اختیار مردم قرار گیرد و برای تأمین زیرساخت‌ها در بافت‌های ناکارآمد نیز اعتباراتی در طول برنامه ششم پیش‌بینی شود. با توجه به اینکه در اغلب محلات اصفهان، خانه‌ها یا کوچک هستند و یا به دلیل معماری غلط به هم مرتبط‌اند و امکان نوسازی جداگانه وجود ندارد، لذا نیازمند رضایت اهالی به طرح تجمیع است که کمتر کسی از آن استقبال می‌کند. بنا بر اعلام عباس آخوندی وزیر شهرسازی، ۱۵۶ هزار هکتار بافت ناکارآمد شهری در کشور وجود دارد که این میزان جمعیتی بیش از ۱۹ میلیون نفر را شامل می‌شود که از وضعیت زندگی مناسبی برخوردار نیستند. هم‌چنین به گفته مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان، اهمیت این موضوع تا حدی است که باید به‌صورت ویژه در بحث زلزله و فرونشست زمین، برای شناسایی موقعیت خاص استان اصفهان جلساتی در جهت رفع مشکلات و برنامه‌ریزی برگزار شود. شیشه‌فروش دراین‌باره گفت: همه شهرداری‌ها موظف‌اند که داخل شهر درباره تاب‌آوری ساختمان‌ها و تأسیسات در برابر فرونشست اقدامات لازم را انجام دهند و آب منطقه‌ای نیز موظف است برنامه جامعی برای پیشگیری از فرونشست دشت‌ها انجام دهد و برای عملی شدن این موضوع باید عدوات هوشمند و کنتور بر سر چاه‌های مناطق جهت کنترل برداشت آب نصب و با همکاری جهاد کشاورزی الگوی کشت برای کشاورزان تعریف و در خصوص طرح تعادل منابع مصرف آب تعادل بخشی کند همچنین بروز رسانی داده‌ها، آنلاین کردن شتاب‌نگارها، جمع‌آوری قوانین، تهیه نقشه GIS قنوات استان، برخورد شهرداری‌ها با مالکان ساختمان‌های غیر ایمن، جمع‌بندی و ارسال گزارش‌ها توسط مرکز لرزه‌نگاری استان و مطالعات ریزپهنه بندی لرزه‌ای در اصفهان و کاشان از اولویت‌های اجرایی کارگروه است. از سوی دیگر رئیس مدیریت بحران اداره کل راه و شهرسازی استان معتقد است که اصفهان به‌عنوان یکی از استان‌های صنعتی، گردشگری نقش به سزایی در توسعه کشور ایفا می‌کند، عدم شناسایی دقیق گسل‌های فعال، یکی از مهم‌ترین مشکلات این استان است. لذا با توجه به مطالعات انجام‌شده، پردازش داده‌های رقومی ماهواره‌ای، برداشت‌های صحرایی و لرزه‌های ثبت‌شده در شعاع ۱۰۰ کیلومتری اصفهان، تعداد ۶۳ گسل فعال شناسایی و تعدادی هم به دلیل وسعت آبرفت‌های دشت اصفهان، مناطق مسکونی و کشاورزی به‌سادگی قابل‌شناسایی نیستند. سید حسین خادم‌زاده دراین‌باره می‌گوید: اصفهان به دلیل کم‌آبی دچار فرونشست شدید زمین شده است. بنا بر اعلام یکی از کارشناسان اداره کل راه و شهرسازی اصفهان، با توجه به بحرانی بودن ۱۷ دشت استان، علاوه بر مطالعات دشت مهیار، ضرورت دارد مطالعات جامع سایر دشت‌ها نیز انجام شد.

فرونشست زمین‌های جنوب فرودگاه اصفهان زلزله‌ای خاموش

آبان ماه امسال نیز مدیرکل راه و شهرسازی استان اصفهان در نشست کارگروه مخاطرات زلزله، با اشاره به گزارشی پیرامون فرونشست اراضی جنوب فرودگاه شهید بهشتی، اعلام کرد که نشست و فرونشست زمین، حاصل مصرف بیش‌ازحد آب‌های زیرزمینی بوده و به‌نوعی یک زلزله خاموش است. به عقیده کارشناسان و برخی اساتید دانشگاه، مصرف بیش‌ازحد آب عامل وقوع این نشست‌ها و فرونشست‌ها در مناطق مختلف است و باید این فرونشست‌ها را که یک زلزله خاموش است به مردم اطلاع‌رسانی و آموزش‌های لازم را جهت مصرف بهینه آب‌های زیرزمینی ارائه دهیم.

شمال شرق محدوده گسلی فعال زیر شهر اصفهان

عضو هیئت‌علمی دانشکده زمین‌شناسی دانشگاه اصفهان نیز در خصوص وضعیت گسل‌های نزدیک به شهر اصفهان گفت: ما در شعاع صد کیلومتری اطراف شهر اصفهان ۶۳ گسل فعال را شناسایی کرده‌ایم که برخی از آنها از اطراف شهر اصفهان می‌گذرند. همایون صفایی با اشاره به اینکه چند گسل را در محدوده شهر اصفهان شناسایی کرده‌ایم که از محدوده شهر عبور می‌کند و زیر آبرفت‌ها پنهان‌اند اما با استفاده از ارتفاعات حاشیه شهر به وجود آنها پی بردیم، ادامه می‌دهد: همچنین یکی از گسل‌های فعال زیر شهر اصفهان در شمال شرق اصفهان است که در محور اصفهان به شاهین‌شهر و در ۱۸ کیلومتری شهر قرار دارد. به اعتقاد وی، گسل موجود در شمال شرق اصفهان قدرت لرزه‌خیزی زیادی ندارد اما در جنوب غرب اصفهان نیز به دلیل برخورد چند گسل، تمرکزی از زمین‌لرزه‌ها را داریم و در این منطقه زلزله‌های خفیف زیادی تاکنون رخ‌داده است. البته باید توجه داشت که زلزله تنها تهدید بافت فرسوده نیست بلکه امروز ما در کشور و استان اصفهان شاهد پروژه‌های ساختمانی بدون استحکام به نام مسکن مهر هستیم. زلزله کرمانشاه نشان داد که ساختمان‌های این طرح متأسفانه با هر لرزه‌ای فرومی‌ریزد و ناامن هستند. علاوه بر این باید توجه داشت برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی موجب فرونشست زمین در نقاط مختلف اصفهان شده که این اتفاق ضرورت مقاوم‌سازی ساختمان‌ها را بیشتر می‌کند تا در برابر هر تکانی شهر به لرزه نیفتد و دچار خسارات اقتصادی سنگینی نشود.