رازهای پنهان چهلستون

اصفهان زیبا: کاخ موزه چهلستون را اکثر شهروندان اصفهان و البته تقریبا همه گردشگران این شهر دست کم یک بار دیده‌اند؛ اما هنوز این بنا ناگفته‌های بسیاری دارد و راز و رمزهایی که برخی‌هایشان برای همیشه مجهول خواهند ماند. این هفته مخاطبان جلسه «چهلستون اصفهان از گذشته تا امروز» توانستند از زبان یکی از مرمتگران باسابقه این کاخ، استاد حسین آقاجانی، نکته‌های ارزشمند و کمتر شنیده شده‌ای را درباره بنا بشنوند. نویسنده کتاب «دیوارنگاری عصر صفویه در اصفهان؛ کاخ چهلستون» درباره نقره های به کار رفته در نقاشی‌های کاخ، راز و رمز لایه‌های نقاشی‌ها و ناگفته‌های این بنای مهم صحبت کرد.

سالن همایش‌های کتابخانه مرکزی میزبان علاقهمندان به هنر معماری، نقاشی دیواری و مرمت ابنیه تاریخی ایران بود. در این جلسه که باعنوان «چهلستون اصفهان از گذشته تا امروز» از سوی مرکز اصفهان شناسی و خانه ملل وابسته به سازمان فرهنگی و تفریحی شهرداری اصفهان برگزار شد، ناگفته‌های زیادی در رابطه با چهلستون از زبان یکی از مرمتگر‌های این کاخ، استاد حسین آقاجانی اصفهانی بیان شد.

تنها جایی که نقره در نقاشی است
حسین آقاجانی با بیان این که اولین نقشه از کاخ چهلستون توسط گروه ایتالیایی ایزمئو در پنج دهه پیش تهیه شده است، گفت: « می‌توان چهلستون را یکی از منحصر به فرد ترین کاخ‌های زمان صفوی دانست. سالن مرکزی آن به احتمال زیاد در زمان شاه عباس اول ساخته شده است که دارای معماری ارگانیک و به هم فشرده‌ ای است که سنت‌های معماری زمان را به خوبی در خود جای داده است و دیگر بخش‌های آن در زمان ‌های دیگر به بنا اضافه شده است.»این استاد دانشگاه گفت: «همانطور که مسجد جامع عتیق به عنوان دایره المعارف معماری ایران شناخته می‌شود من نیز بی اغراق چهلستون را دایره‌المعارف نقاشی ایران می‌نامم.»تالار ستون‌دار در زمان شاه عباس دوم ساخته شد یا در زمان شاه سلطان حسین؛ زمانی که آتش سوزی می‌شود، این بخش اضافه شده است؟ این سوالی بود که سخنران نشست مطرح کرد، اما پاسخ آن مجهول است.در کاخ چهلستون که به سیاحت بپردازید، نقاشی ‌های دوره‌های مختلف را خواهید دید که البته بسیاری از آنها مرمت شده اند؛ اما این پیشکسوت مرمت بیان کرد: «در مرمت ما باید خیلی حواسمان باشد که نقاشی چه نقاش بزرگی را مرمت می‌کنیم. چند سال پیش که به دستور تهران بر روی بخشی از نقاشی‌های این بنا گچ کشیده شد، آسیب‌های زیادی به آنها واردشده، حالا مرمت بخشی از آنها صورت گرفته است اما چون با تیشه بر روی نقاشی‌ها زده بودند، فقط مقدار کمی از آنها باقی مانده است.»به گفته این استاد دانشگاه ورق‌های طلا به ارزش و زیبایی نقاشی‌های دیواری چهلستون افزوده است؛ اما مشکلات زیادی در پس خود دارد. از جمله سرد وگرم شدن هوا بر روی آن تاثیر زیادی می گذارد. اما چیزی که نقاشی‌های دیواری چهلستون را متمایز کرده است، نقاشی جنگ شاه اسماعیل و شبیک خان است که در آن از نقره استفاده شده است. اینجا تنها جایی در ایران است که از نقره در نقاشی خود بر روی دیوار استفاده کرده اند.

تیشه بر ریشه نقاشی‌ها
حسین آقاجانی با اشاره به تجربیاتش در مرمت این بنا افزود: «ما در زمانی که تیم مرمت ایتالیایی در حال مرمت این بنا بودند و با استفاده از تکنیک جابه جایی رنگ‌ها از دو یاسه لایه‌ای بودن برخی از نقاشی‌های این کاخ که در دوره‌های مختلف بر روی نقاشی اصلی اضافه شده است، باخبر شدیم، متاسفانه در برخی از موارد برای چسبیدن نقاشی سطح به نقاشی زیرین با تیشه بخشی از آنها را کنده اند که از بین رفته است.»سالن اصلی چهلستون همانند معماری آن از خلاقیت نقاش آن خبر می‌دهد، زیرا که طراحی رنگ به گونه ای است که لطافت و تعالی و شکوه نمای بیرونی بنا را القا می‌کند.استادآقاجانی در این خصوص بیان کرد: « در سالن اصلی طراحی رنگ داریم اما سلیقه جدیدی که ایوان‌ها را به وجود آورده است، اجازه نداده که این تداومی که در سالن مرکزی است باقی بماند. تغییراتی که در نقاشی‌های دیواری شکل گرفته نتایج دگرگونی‌های مختلف است.»از جاذبه‌های دیگر کاخ چهلستون که این استادمرمت به آن اشاره کرد تالار آینه بود. وی گفت: « درست است که آینه‌های استفاده شده در این بنا را از ونیز آوردند اما، این خلاقیت و هنر معماران ایرانی است که این تالار آینه کاری شده قابل تمجید را به وجود می‌آورد. بخشی از آینه‌ کاری‌های چهلستون در مدت زمانی که این بنا متروک شده بود ریخته است که متاسفانه حالا به جایش گچ‌کاری شده.»این پیشکسوت مرمت ادامه داد: «نقاشان ما نقاش‌های شاهنامه و نقش‌های ریز و ظریف بودند و نقاش دیواری نبودند. استادان ما تزئین‌گرا هستند. در رابطه با نقاشی دیواری یکسری قوانین مطرح است که نقاشی دیواری باید تکمیل کننده نماهای معماری باشد، باید علم مناظر و مرایا را القا کند، باید از نورپردازی طبیعی خود بنا استفاده کند. در ایران نقاشی روی گچ صورت می‌گیرد ما یک روش خشک طراحی داریم .»او همچنین بیان کرد: «شاه عباس از نقاشان اروپایی دعوت کرد تا از رنگ روغنی که اختراع کرده اند در بناهایی مانند کاخ چهلستون، کلیسای وانک و...استفاده کنند. نبوغ وخلاقیت معماران ایرانی در دنیا در این طرح زبانزد است که در زمان شاه عباس دوم بهترین تابلو‌های رنگ روغن به وجود می‌آید. در سالن‌های این کاخ تکنیک‌های نقاشان اروپایی به دست نقاشان ایرانی خلق می‌شود.»آقاجانی با تاکید بر اینکه امروزه حفاظت و نگه‌داری حرف اول را میزند، گفت: «حال که بناهای ما به مرمت احتیاج دارد، استادان مرمت ما بازنشسته شده اند.»وی در ادامه به تحلیل بخشی از نقاشی‌های کاخ چهلستون پرداخت و افزود: «ما دراین کاخ یکسری نقاشی‌هایی داریم که پیرو مکتب رضاعباسی است، متاسفانه این تابلو‌ها در بخش‌های پایینی و مابین دو در بودند که با تغییراتی که در زمان قاجار در این کاخ صورت می‌گیرد آسیب می‌بینند؛ اما در زمان پهلوی اول تصویر‌ها را بازسازی می‌کنند ومحدوده‌ای بارنگ برای بخش ‌های بازسازی شده مشخص می‌کنند.»آقا‌جانی گفت: «یکی از اصلی ترین تابلوهای چهلستون تابلو‌های کوچک است که من آنها را مینیاتور‌های کوچک ‌شده می‌نامم. اغلب آنها در دشت‌ها با آسمان ابری اصفهان کشیده است. در حیطه تفکرات نقاشان آن زمان زیبایی شناسی لطیف و ظریفی کارشده است. که در طراحی‌های چهره‌ها به خوبی آن را می‌بینیم.»حسین آقاجانی به یکی از روش‌های مهمی که در مرمت نقاشی‌ها ،ایتالیایی مرسوم شده، اشاره کرد: «گچ زبره روش بسیار مناسبی برای مرمت نقاشی‌های دیواری است به این‌گونه که ما اول در آن بخش گچ زبره را روی آن سطح می‌کشیم سپس روی آن را رنگ خنثی می‌زنیم.»به گفته وی نقاشی هایی که به روش ایرانی‌‌ها کشیده شده است ماندگاری بیشتری در این بنا داشته اند؛ با این تفاوت که نقاشی های رنگ روغن ایتالیایی متاسفانه امروزه اکسیده شدند.نقاشی‌های روی دیوارهای چهلستون دست‌خوش تغییرات بسیاری شده است اما شامل نقاشی افراد مهم آن زمان، جنگ‌ها، مهمانی ‌ها وحتی طرز لباس پوشیدن ایرانیان و اروپاییان است. این بار بادیدگاهی متفاوت به کاخ چهلستون قدم بگذارید؛ پیشنهاد می‌کنیم اگر مشتاق دیدن نقاشی‌های مرمت نشده و اصلی کاخ هستید به اتاق‌ها سر بزنید و طبق گفته این مرمتگر باسابقه، به دنبال تصویر نیمه کاره‌ای که نقاش صفوی بر روی دیوار بر جای گذاشته و ناتمام مانده است بگردید، این بار نقاشی‌های دیواری را که دیدید تفاوت لایه‌های رنگ و طراحی چهره‌ها را ببینید و هم‌پای تاریخ شوید.