راهکارهای خانگی که اعتیاد را ریشه‌کن می‌کند
یک روانپزشک خانواده گفت: مهمترین عامل جلوگیری از گرایش نوجوان به مواد مخدر، داشتن یک محیط خانوادگی سالم است.
معضل اعتیاد جوانان بسیار مخرب است. اعتیاد جوانان اثرات فراوانی در خانواده تا جامعه برجای می‌گذارد. تباه شدن آینده جوان، از بین رفتن نیروی فعال و محرک پیشرفت کشور، ایجاد پیامدهای روانی برای جامعه و بسیاری مشکلات دیگر تا شیوع برخی بیماری‌ها تنهای بخشی از اثرات اعتیاد جوانان است. شاید بسیاری از افراد تصور نمی‌کردند روزی به این درد دچار شوند، اما ناگهان خود را در دام بلای اعتیاد دیدند. از این جهت آگاهی بخشی به خانواده‌ها از عوامل مستعدکننده اعتیاد می تواند پیشگیرنده باشد.
رضا دانشمند، روانپزشک وفعال در زمینه اعتیاد، در گفتگوی تفصیلی با خبرنگار باشگاه خبرنگاران به معرفی مهمترین عوامل زمینه‌ساز گرایش جوانان به مواد مخدر می پردازد.
اعتیاد یک بیماری چند وجهی
عوامل زمینه ساز اعتیاد را نام ببرید؟
اعتیاد یک بیماری یا شاید پدیده‌ای چند وجهی است و در ابتلا به آن ابعاد مختلف اجتماعی، روانی و فردی تاثیر دارد. شاید بتوان علل اعتیاد را به 2 دسته عوامل درون فردی و برون فردی تقسیم کردکه باید در هریک به دنبال جنبه‌های روانی، اجتماعی و زیستی زمینه ساز اعتیاد باشیم.
در جنبه درون فردی اثر وراثت مهم است. اکثر مطالعات نشان می‌دهند که اعتیاد در خانواده‌هایی که یکی از اعضای خانواده مبتلا باشد نفوذ بیشتری دارد و احتمال ابتلای فرزندان یا خواهران و برادران در آن خانواده بیشتر است.
پیشگیری از اعتیاد با تشخیص زودهنگام تغییرات خلقی در جوانان
آیا اعتیاد مبنای ژنتیکی دارد و ژن خاصی شناسایی شده است؟
این موضوع به این معنا نیست که صرفا مسئله ژنتیکی است. خانواده با فراهم کردن محیط تربیتی برای اعضای خانواده نیز اثرگذار است. در ضمن ژنتیک در اعتیاد اینگونه نیست که یک جایگاه یا یک ژن مشخصی، منجر به اعتیاد شود. بلکه مجموعه ای از استعدادهای فردی که به‌صورت وراثت و ژنتیک به ارث می‌رسد در کنار هم قرار می‌گیرند و شخص را مستعد اعتیاد می‌کنند. برای مثال ویژگی‌هایی که منجر به جستجوگری، تکانش گری(1) و تنوع طلبی در کودکان که می تواند پایه ژنتیکی هم داشته باشد، فرد را مستعد به اعتیاد در سنین نوجوانی می‌کند.
از دیگر عوامل درون فردی، تغییرات خلقی بخصوص در دوره نوجوانی است برای مثال افسردگی اضطراب می‌توانند زمینه ساز باشند. متاسفانه خیلی از اوقات تغییرات خلقی، بخصوص در نوجوان ها دیر تشخیص داده می‌شود. تغییر هیجانی و بدتنظیمی هیجانی برای مدت طولانی، فرد را در معرض خطر ابتلا به اعتیاد قرار دهد.
مجموعه صفات فردی تعیین کننده تمایل فرد به رفتارهای تکانشی پرخطر
حس کنجکاوی در کودک به خودی خود یک ویژگی منفی حساب نمی شود، درست است؟
هرکدام از ما ترکیبی از ویژگی‌های شخصیتی و صفات مختلفی هستیم. این صفات شخصیتی الزاما به دسته خوب یا بد تقسیم بندی نمی‌شوند. مثلا ممکن است در توصیف شخصی بگویید سرسخت، لج باز و انعطاف ناپذیر است. در کنار این ویژگی ها انتظار می رود خصوصیات دیگر مثل پایبندی زیاد به قواعد و قوانین را هم ببینیم. در واقع صفات شخصیتی همبستگی دارند. همبستگی این صفات کل شخصیت فرد را می سازد و منجر به بروز رفتارهایی، در محیط بیرونی از فرد می شود.
بنابراین این صفات هرکدام تنهایی مثبت یا منفی نیستند و وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند، فرد را مستعد به آسیب های مختلف می‌کند. برای مثال کنجکاوی و بطور دقیق‌تر، جستجوگری زیاد و تنوع طلبی، اگر در کنار رفتارهای تکانشی قرار گیرد، به این معنا که فرد بدون طرح و برنامه و بدون پیش بینی خطر، خود را در معرض اتفاقاتی قرار دهد و در عین حال بدتنظیمی هیجانی داشته باشد، یعنی راه‌های کنترل خلق و خوی خودش را بلد نباشد، جوان را مستعد به ابتلا به رفتارهای پرخطر مختلف از جمله اعتیاد می‌کند.
وقتی نوجوانی قادر به کنترل خود در شرایط بد نباشد از سوی دیگر در وی ویژگی‌های جستجوگری و تنوع طلبی هم بالا باشد، این فرد مستعد رفتارهای تکانشی پرخطر است و به سمت و سوی مواد مخدر گرایش پیدا می‌کند.
در مجموع باید گفت مجموعه صفات مختلف وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند، می توانند تعیین کنند که فرد به سمت اختلال می رود یا خیر.
نداشتن مهارت های ارتباطی و حضور در محیط‌های نامناسب، زمینه‌ساز اعتیاد است
درباره‌ی عوامل برون فردی توضیح دهید؟
محیط بیرونی از خانواده شروع می شود. در خانواده‌ای که دلبستگی‌ها بخوبی شکل نگرفته است و رفتارهای مخربی دیده شود، انتظار می‌رود اعضای خانواده نیز رفتارهای پرخطری داشته باشند. پدر مصرف کننده می تواند برای فرزند الگو باشد.
در قدم بعدی تاثیرات محیطی و اجتماعی وجود دارد. در سطح اجتماع مسائل تحصیلی و ارتباط گیری مطرح است. نبود مهارت های ارتباطی و تجربه محیط های اجتماعی نامناسب از عوامل خطر است. مثل دوستان مصرف کننده یا محله‌ای که شیوع اعتیاد در آن بالا است. از سوی دیگر مشکلات تحصیلی یا عاطفی می‌توانند زمینه ساز اعتیاد باشند.
سهولت دسترسی به مواد از مهمترین دلایل شیوع اعتیاد در جوانان
مهمترین دلایل شیوع اعتیاد در جوانان را نام ببرید؟
از مهمترین دلایل گرفتاری در دام اعتیاد، دسترسی آسان به مواد است. طبیعتا با افزایش سهولت دسترسی احتمال مصرف بالا می رود. عامل بسیار مهم دیگر نبود شبکه‌های اجتماعی واقعی برای برقراری ارتباطات موثر است تا نوجوان‌ها فضای ارتباطی سالمی برای بروز هیجانات و تعامل با یکدیگر داشته باشند. محیطی کنترل شده و سالم برای تفریحات یا فضاهای جمعی که بتوانند به آنها وابستگی پیدا کنند. هرچه تعلق خاطر فرد به یک نهاد اجتماعی بیشتر باشد احتمال حرکت به سمت رفتارهای پرخطر، کمتر خواهد بود. متاسفانه این مکان‌ها را کم و محدود داریم.
خانواده سالم از مهمترین عوامل پیشگیری اعتیاد
مهمترین توصیه برای پیشگیری از این پدیده بسیار بد و مخرب چیست؟
مهمترین عامل برای جلوگیری از گرایش نوجوان به مواد مخدر، داشتن یک محیط خانوادگی سالم است. انتظار می‌رود خانواده‌ها شیوه‌های ارتباطی مناسب با نوجوان را به درستی بیاموزند. هیجانات و تغییرات فیزیولوژیکی که آنها را مستعد مطالبات جدید مثل هیجان طلبی می‌کند را درک کنند.
نکته دوم آموزش مهارت‌های فردی برقراری ارتباط، کنترل هیجانات به نوجوان، از طریق خانواده و مدرسه است. در ضمن موقعیت‌هایی فراهم شود تا بتوان اختلالات روانپزشکی زمینه‌ای در نوجوانان را سریع تشخیص داد و درمان کرد؛ قبل از آنکه به بروز مشکلات منجر شود. در آخر مهمترین اقدام تلاش خانواده، مدرسه یا نهادهای مسئول و بالادست برای فراهم کردن محیط اجتماعی حقیقی مناسب حال و روز نوجوان است. وقتی می گوییم مناسب حال و روز نوجوان ها، به این معناست که من با ذهن خودم نمی‌توانمفضایی برای خوشحال بودن نوجوانی که بیست سال و یا سی سال کوچک‌تر است فراهم کنم پس باید از خودشان کمک بگیریم؛ که فضایی لذت بخش، تعاملی و در عین حال کنترل شده و سالم فراهم شود.