از آسیاب‌های آبی مناطق کویری کشور چه خبر
یک فعال میراث فرهنگی و گردشگری اظهار امیدواری کرد با مرمت و بهسازی آسیاب‌های آبی در کویر ایران بتوان شاکله این بناهای چند صد ساله را حفظ کرد تا نسل‌های آینده این هنر مردمان دیار را ببینند و قدر این میراث ارزشمند را بدانند.
به گزارش ایسنا، محسن هادی طحان زواره از فعالان میراث فرهنگی و گردشگری که پدر و نیاکانش آسیابان بوده‌اند، در خصوص آسیاب‌های آبی مناطق کویری ایران گفت: آسیاب‌های آبی تنوره‌ای این سازه‌های حیاتی که قدمت آن به صدها سال می‌رسد، بیشتر در نواحی کویری بصورت پی در پی و درکنار جوی آب قنات و چشمه های دائمی احداث می شده است، چرا که نیروی محرکه سنگ آن همان فشار آب تنوره بوده که سنگ را به حرکت در می آورده است.
وی افزود: آسیاب‌های آبی یزد، زواره اصفهان و اشکذر نیز بصورت تنوره ای و در کنار جوی آب قنات احداث شده است.
به گفته هادی طحان، برخی از آسیاب‌ها در کنار آبشارهای دائمی احداث می‌شده است؛ مثل آسیاب های آبی شوشتر و تعدادی در شمال کشور که با وجود ریزش و فشار مستقیم آبشار دیگر تنوره احتیاج ندارد. این بناهای ارزشمند که در تهیه نان مردم نقش بسزایی داشته است، در گذشته‌ای نه چندان در حال کار بوده و آسیابانی نیز همانند دیگر حرفه‌ها رونق داشته است و آسیاب تقریبا شبانه روز کار می‌کرده و آسیابان در آن حضور داشته است.
این فعال میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به وجود ۶ آسیاب آبی در شهر زواره اصفهان در قدیم گفت: قدمت این بناهای به دوره صفویه می‌رسد. متاسفانه از آسیاب اول و دوم اثری جز آسفالت خیابان باقی نمانده است و چهار باب آن امروزه بصورت مخروبه درآمده است که امید به مرمت و بهسازی وجود دارد.
هادی طحان در ادامه گفت: حدود ۴۵ سال پیش ۴ آسیاب از ۶ آسیاب آبی زواره فعال بوده است که متاسفانه بتدریج با ورود موتورهای دیزل و سپس برق، دیگر صدای چرخش آرام سنگ و زنگول‌های که با تکه چوبی به سنگ آسیاب متصل بود، به گوش نمی‌خورد و این بناها در سکوتی غم انگیز بسر می‌برند و امید است که بزودی این چهار آسیاب نیز از سکوت و فراموشی درآید.
وی افزود: امروزه پس از ۴۵ سال غفلت از این بناها خوشبختانه یکی از این آسیاب‌ها که ششمین و آخرین آسیاب شهر بوده، بدست مالک آن (آقای ایزدی) در حال مرمت است. این بنای باارزش اولین آسیاب از سمت اردستان است که به آسیاب ششم (خان) معروف بوده و خوشبختانه بخاطر دور بودن از دست تخریب گران، حدود ۸۰ درصد ساختمان بنا سالم بود و در حال مرمت است.
هادی طحان با اشاره به ویژگی‌های این آسیاب‌ها و با بیان این که به طور کلی این آسیاب‌های آبی از دو قسمت اصلی تشکیل شده است، به تنوره آسیاب و ساختمان آسیاب اشاره کرد و گفت: تنوره استوانه ای با عمق حدودا ۴ تا ۵متردر داخل زمین از جنس ساروج ساخته شده است. آب از جوی فرعی قنات به تنوره وارد می‌شده است و آب اضافی پس از سرریز به جوی برمی‌گشته است. در واقع این تنوره در حکم یک منبع انرژی برای چرخاندن سنگ آسیاب بوده است.
این فعال میراث فرهنگی و گردشگری ادامه داد: انتهای تنوره سوراخی وجود دارد که آب با فشار از آن خارج می‌شده و به پره های چوبی متصل به سنگ اصابت کرده و سنگ روین و بالایی را بطور افقی می‌چرخانده است. در واقع سنگ زیرین ثابت بوده و وسط سنگ رویین چوب گردی وجود داشته که از داخل سنگ زیرین عبور می‌کرده است. در انتهای چوب پره هایی مانند توربین نصب شده و پس از برخورد آب با فشار سنگ رویین به حرکت در می‌آمده است.
وی تصریح کرد: آسیاب های آبی زواره تقریبا یک مجموعه بوده که شامل باغچه برای کشت و کار اتاق نگهداری گندم و آرد، طویله یا اتاقی جهت نگهداری طیور یا بعضا دام، اتاق دیگر جهت استراحت و نشیمن‌گاه و همچنین سردر و اتاقکی در ورودی آسیاب جهت مشتری جهت انتظار بوده است.
به گفته وی، یکی دیگر از اتاق‌ها مطبخ آسیاب استد که در آن تنوری بوده که با دسترس بودن آرد گندم و هیزم، هموار نان تازه در آسیاب ها پخت می‌شده است.
هادی طحان افزود: پدرم( از آسیابان قدیمی شهر زوار) می‌گفت در آسیاب همیشه نان و بیشتر نان تازه و داغ وجود داشت، چراکه دستمزد خردکردن گندم یا جو، درصدی از آرد بود(حدود یک دهم) که آسیابان از روی آرد برمی‌داشت و این دستمزد آرد در منطقه زواره به "تِقز" (teghz) معروف بوده است و این پخت نان در مطبخ و تنور آسیاب‌ها و بعضا فروش نان‌ها، هسته اولیه نانوایی‌های عمومی را در شهر و روستاها تشکیل داده است و بدین جهت است که اکثر آسیابان‌ها پس از توقف و تعطیلی آسیاب‌های آبی به شغل نانوایی روی آوردند و پیدایش این حرفه ریشه در آسیاب‌های آبی دارد.
به گفته وی، مهمترین مکان آسیاب که از همه اتاق بزرگتر است و در انتهای آسیاب و روبروی درب در گودترین جا قرار دارد، در زواره به صفه سنگ معروف است. در این صفه دلو چوبی مخروطی شکلی بود که گندم داخل آن می‌ریختند و گندم بوسیله ناودان چوبی به وسط سنگ‌ها هدایت می‌شد و آرد آن از کنار سنگ به محوطه دور سنگ ریخته و جمع آوری می‌شده است.
هادی طحان ادامه داد: در صفه سنگ، اهرم های چوبی نگه دارنده و متوقف کننده سنگ و الات اصلی خرد کردن گندم و کنترل دریچه ورودی آب و سرعت سنگ وجود داشته است.
این فعال میراث فرهنگی و گردشگری افزود: آسیاب‌های آبی زواره سه آسیاب دیگر نیز قابل مرمت است؛ مخصوصا آسیاب سوم که در کنار بلوار ورودی شهر واقع شده که سال‌ها حسین هادی‌طحان آسیابان آن بود و این بنا را جهت نزدیکی و دسترسی آسان می‌توان مرمت کرد.
وی با اشاره به افزایش ورود گردشگر و مسافر به شهر تاریخی زواره در سال‌های اخیر آمار اظهار امیدواری کرد مسئولین میراث فرهنگی شهرستان اردستان، "مالکیت خصوصی و نبودن مالک و رها کردن" را بهانه نکنند و با مرمت و بهسازی، حداقل شاکله این بناهای چند صد ساله حفظ شود تا نسل های آینده این هنر مردمان دیار را ببینند و قدر دانند.