علل و درمان کم خونی/ آهن خون را چگونه تنظیم کنیم؟

آنمی یا فقر آهن یکی از شایع‌ترین بیماری‌های رایج در ایران است؛ در این بیماری اکسیژن به دلیل اختلال در عملکرد هموگلوبین که مسئول اکسیژن رسانی به تمام اعضای بدن است، با مشکلات چون هایپوکسی مواجه می‌شود؛ به طور کلی کم خونی دلایل مختلفی مانند وراثت، کمبود ب ۱۲، مسمویت با سرب و ... دارد و شایعترین نوع آن، فقر آهن است.
به کاهش گلبول‌های قرمز خون در بدن در شرایطی که شمار هموگلوبین در زنان زیر ۱۲ و در مردان، زیر ۱۳ باشد، کم خونی و آنمی می گویند.

پوپک اسدی فوق تخصص بیماری‌های غدد و متابولیسم در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان، گفت: علت کم خونی می‌تواند ناشی از عواملی مانند خونریزی، کمبود آهن در رژیم غذایی و متناسب نبودن میزان دریافت و مصرف آهن باشد که مورد آخر در دوران بارداری و شیردهی نمود بیشتری دارد.
او افزود: کم‌خونی در بیمارانی که با مشکل غدد درون ریز مواجه هستند، به خصوص اگر آسیب در ناحیه هیپوفیز یا جراحی در لوب قدامی هیپوفیزباشد، هم دیده می‌شود.
این فوق تخصص بیماری‌های غدد و متابولیسم اظهار کرد: آنمی از نوع نورموکروم نورموسیت است و در این اختلال کاهش گلبول سفید هم می‌تواند رخ دهد همچنین هورمون رشد باعث تحریک گلبول قرمز می شود.

کم‌خونی و اختلال در عملکرد تیروئید

او با اشاره به اینکه بیماری‌های تیروئیدی از دیگر علل بروز آنمی هستند که شامل نورموسیتیک، ماکروسیتیک یا میکروسیتیک می‌شود، گفت: کمبود هورمون تیروئید باعث کاهش آهن و ویتامین ب ۱۲ و اسید فولیک در بدن می شود و اغلب پس از درمان اصلاح خواهد شد.
این فوق تخصص بیماری‌های غدد و متابولیسم ادامه داد: اغلب کم‌خونی در بیماران تیروئیدی شدید نیست و هموگلوبین به زیر ۸ و ۹ نمی‌رسد مگر آنکه کمک‌کاری آنقدر شدید باشد که باعث خونریزی شدید ماهیانه در خانم‌ها شود که به دنبال آن فقر آهن و کم خونی شدید ایجاد کند.

اسدی ادامه داد: بیماری دیگر عامل کم‌خونی پاراتیروئید است. هورمون PTH مترشحه از غده پاراتیروئید باعث سرکوب شدن گلبول‌های قرمز می‌شود؛ کم خونی به هر علتی که باشد خصوصا در زمینه فقر آهن، باید در این دوران بحران کرونا اصلاح شود؛ چرا که باعث ضعف سیستم ایمنی خواهد شد و امکان ریسک ابتلا بیشتر می شود.

درمان کم خونی با عادات مناسب تغذیه ای

آنمی یا همان فقر آهن شایع‌ترین بیماری در جهان و ایران است که مبتلایان زیادی دارد و درمان آن، دغدغه بیمارانی است که تعدادشان هم کم نیست.
بررسی علل ابتلا و تشخیص نوع کم خونی، به درمان هرچه سریع تر و دقیق تر بیماری کمک می کند. علائم ابتلا به کم خونی فراوان است و برخی از این علامت ها حائز اهمیت و خطرناک و برخی دیگر، کم اهمیت است اما بررسی تک تک این علائم، تشخیص و درمان را آسان می کند .
کوروش صمدپور متخصص تغذیه و رژیم درمانی در گفت‌وگو با خبرنگار علمی پزشکی، بیان کرد: اگر آهن مصرفی در غذایی که مصرف می کنیم به اندازه کافی نباشد یا در صورت دریافت، به شکل‌های مختلف، آن را از دست بدهیم، باعث بروز آنمی می‌شود. در افراد بزرگسال هم توصیه می کنیم که اگر افراد دچار کم خونی هستند، صرفا به خوردن قرص آهن بسنده نکنند و پیگیر درمان باشند.
صمدپور افزود: بروز علائم کم خونی، به این دلیل است که اکسیژن به خوبی به اعضای بدن نمی رسد و یکی از شایع‌ترین علائم کم خونی، ضعف و بیحالی است. این افراد خیلی زود خسته می‌شوند و تمرکز روی کارهایشان ندارند. دومین علامت کم خونی، رنگ پریدگی بوده که بسته به شدت کم خونی متفاوت است. علامت بعدی سردرد و سرگیجه است که به دلیل ورم ناشی از کمبود اکسیژن عروق بروز می‌کند. از دیگر علامت‌های کم خونی طپش قلب است، از آنجایی که قلب به اکسیژن بیشتری برای بافت‌ها نیاز دارد، کم خونی باعث ایجاد طپش قلب می شود.

او ادامه داد: علائم دیگری نیز مربوط به کم خونی است مثل تغییر شکل ناخن‌ها که در این حالت، ناخن‌ها به شکل قاشقی می‌شوند. خشک شدن دهان و احساس ناخوشایند در زبان هم می‌تواند از علائم کم خونی باشد.
این متخصص تغذیه بیان کرد: پا‌های بی قرار از دیگر علائم فقر آهن است که زیاد به آن توجه نمی شود. این افراد در موقع استراحت معمولا احساس ناخوشایندی در ساق پا دارند و پاهایشان حالت پرش دارد. موارد دیگری مثل تمایل به خوردن چیز‌های غیرمعمول مثل خاک و کاغذ و کاموا نیز از علائمی است که به کم خونی ربط دارد، اما خیلی شایع نیست همچنین تغییرات خلقی، افسردگی و پوست‌های خشک و مو‌های شکننده و احساس سردی دست و پا از دیگر علائم ابتلا به فقر آهن محسوب می‌شوند.
صمدپور بیان افزود: برای درمان کم خونی باید ابتدا دلایل ابتلا مورد بررسی قرار بگیرد. منابع غذایی حاوی آهن، تاثیر زیادی در درمان کم خونی دارد. غذا‌هایی مثل گوشت قرمز، مرغ و ماهی، حبوبات و تخم مرغ منابع غنی آهن هستند.

در شرایط کنونی مهمترین راهکار درمانی برای کم خونی، درمان غذایی در کنار درمان دارویی با استفاده از مواد غذایی غنی از آهن است. متخصصان تغذیه بر مصرف و حفظ تعادل مواد غذایی نقش مهمی دارد.

چه کسانی بیشتر در معرض کم خونی هستند؟

فریبا کوهدانی، استاد دانشکده علوم تغذیه و رژیم شناسی دانشگاه علوم پزشکی تهران در گفت‌وگو با خبرنگار علمی پزشکی گفت: کم خونی‌های تغذیه ای به سه دسته اصلی کم خونی فقر آهن، کم خونی در ارتباط با اسیدفولیک و کم خونی ناشی از کمبود ویتامین ب ۱۲ تقسیم می شوند.
کوهدانی افزود: در مورد کم‌خونی ناشی از فقر آهن، کودکان و خانم‌هایی که در سنین باروری هستند، دختران نوجوان و به ویژه خانم‌های باردار، جزو گروه‌های پرخطر از نظر ابتلا به این نوع کم خونی هستند.
کوهدانی تصریح کرد: اگر حتی یک رژیم غذایی داشته باشیم که از نظر تراکم منابع غذایی آهن غنی باشد، معمولا در درصد زیادی از افرادی که جزء گروه‌های پرخطر هستند، نمی‌توانیم صرفا از طریق برنامه ریزی غذایی آهن را تامین کنیم؛ به همین دلیل در برخی از افراد جامعه، مصرف مکمل‌های آهن ضروری است اما میزان استفاده از مکمل و فواصل استفاده از آن، باید زیر نظر درمانگر باشد.

این استاد دانشکده علوم تغذیه و رژیم شناسی در مورد منابع غذایی که غنی از آهن هستند و مصرف آن‌ها توصیه می شود، گفت: در حال حاضر در درصد عمد‌ه ای از آرد‌هایی که برای تامین نان در کشور استفاده می شوند، آهن و اسید فولیک اضافه می شود که بخشی از آهن مورد نیاز افراد از این طریق تامین می شود، اما نیاز به این آهن در همه افراد جامعه یکسان نیست. به طور مثال در آقایان، میزان نیاز به آهن بسیار پایین تر است و با توجه به اینکه انرژی دریافتی روزانه شان هم بیشتر است احتمال اینکه آهن از طریق مواد غذایی حتی بیشتر از نیازشان دریافت شود وجود دارد.
او بیان کرد: در برنامه غذایی هر فردی که از کم خونی ناشی از فقر آهن رنج می برد باید منابع غذایی حاوی آهن، وجود داشته باشد. انواع گوشت‌ها منابع غنی آهن هستند. هرچه رنگ گوشت قرمزتر باشد آهنش بیشتر است یعنی قسمت‌های عضلانی گوشت‌های قرمز مثل گوشت گوسفند و گوساله و گاو و ... حاوی آهن بیشتری است.
کوهدانی افزود: گوشت‌ سفید هم منبع خوبی برای دریافت آهن است، اما میزان آهن نسبت به گوشت‌ قرمز کمتر است. یکی از بهترین و غنی ترین منابع آهن، جگر است که در رژیم غذایی متعادل از این منبع استفاده متداول نداریم و البته نباید هم خیلی مصرف کنیم، اما در افرادی که از فقر آهن شدید رنج می‌برند، با برنامه و در کنار بقیه اقدامات، مصرف هر از گاه این منبع غنی می تواند در تامین مقدار آهن مورد نیاز موثر باشد.

کمبود آهن خون را از چه منابعی تامین کنیم؟

مواد غذایی حاوی ۲ نوع آهن هستند؛ آهن «هِم» که صرفا در منابع حیوانی یافت می‏ شود و آهن «غیرهِم» که در منابع گیاهی نیز وجود دارد اما جذب آهنی که از منابع گیاهی یا حیوانی دریافت می کنیم متفاوت است.
کوهدانی بیان کرد: علاوه بر مقدار مصرف منابع غذایی آهن، چگونگی مصرف و همراهی با سایر مواد غذایی، نیز اهمیت دارد. عواملی که در رژیم غذایی جذب آهن را تحت تاثیر قرار می‌دهند به دو دسته عوامل کاهنده و افزایش دهنده جذب تقسیم می شوند.
او افزود: مصرف چای باعث کاهش جذب آهن در بدن می‌شود و در مقابل موادی هستند که به جذب آهن توسط بدن کمک می کنند؛ به طور مثال اگر مواد غذایی حاوی آهن را با مرکبات که حاوی ویتامین C هستند مصرف کنیم، به افزایش جذب آهن کمک می کنیم.
این استاد دانشکده علوم تغذیه و رژیم شناسی بیان کرد: منابع آهن باید به درستی شناسایی، مصرف و با سایر منابع غذایی ترکیب شوند تا تاثیرگذاری شان افزایش پیدا کند.
او گفت: برای درمان کم خونی ناشی از کمبود اسید فولیک، استفاده از مناع غذایی سرشار از این منبع، بسیار می تواند موثر باشد. جگر، انواع سبزیجات سبز مانند اسفناج، بروکلی؛ حبوبات و قارچ حاوی اسیدفولیک بالایی هستند؛ افرادی که به دلیل کمبود اسید فولیک دچار کم خونی هستند، بنا بر تشخیص درمانگر از مکمل اسید فولیک استفاده می‌کنند.
کوهدانی ادامه داد: کم‌خونی وابسته به کمبود ویتامین ب ۱۲ بیشتر در سالمندان و گیاهخواران قابل مشاهده است؛ همینطور افرادی که به هر دلیلی دچار مشکل داخلی باشند و تولید یک فاکتور داخلی که برای جذب ویتامین ب ۱۲ در بدن ضروری است، نداشته باشند، مثل سالمندان که بیشتر در معرض این بیماری قرار دارند.