سیگارهای ایرانیان

هفته نامه صدا : ۹۰ سال پیش اشنو قدیمی ترین سیگار مارک دار ایرانی با تصویب قانون انحصار دخانیات تولید و به بازار عرضه شد.

«به سیگار اُشنو علاقه داشت». بعضی هم گفتند گفته شده «اینقدر سیگار ویژه اُشنو کشید که مُرد.» این جمله شرحی کوتاه برای مرگ جلال آل احمد است که می گویند از سیمین دانشور، همسر نویسنده اش نقل شده است. جمله ای که علاوه بر اضافه کردن به حواشی مربوط به مرگ جلال داستان نویس، به جزئی جدانشدنی از روزمرگی های مردم دهه ۴۰ و ۵۰ خورشیدی هم اشاره دارد.

در آن زمان سیگار ایرانی جایگاه خاص خودش را لای انگشت ها داشت. از دهه ۳۰ به بعد اُشنوی ویژه طرفداران خاص خودش را داشت و از بین بیش از ۱۰ مدل سیگاری که شرکت ملی دخانیات ایران آن را تولید می کرد، پرطرفدارترین بود. اُشنو را می توان سیگاری معرفی کرد که با ایرانیان دویده است. این سیگار محبوب اقشاری مثل دانشجویان بود و زمانی که وینستون در ایران ۳۶ ریال به فروش می رفت، اشنوی ۵ ریالی گوی سبقت را از رقبای خارجی ربوده بود.

سیگار آن اوایل که به ایران آمد طرفداری نداشت. می گویند در زمان قاجار سیگار از روسیه به ایران آمد اما نتوانست جای قلیان را تنگ کند تا این که جامعه مدرن شد و رفته رفته این کشیدنی باریک و کوتاه و کم حجم جای هر دخانیات دیگری را در زندگی مردم گرفت. پیش از این که سیگار جایش را در زندگی مردم باز کند، توتون و تنباکو که از دوره صفویه به ایران آمده و کشت می شد، به یکی از اصلی ترین اقلام صادراتی ایران تبدیل شده بود.

خرید و فروش تنباکو هزاران نفر را به کار گرفته بود و چون دولت آن را با قیمت مناسب و به موقع از کشاورزان می خرید، کشت آن برای روستایی ها پرسود بود. بیشتر تنباکوی تولید ایران به عثمانی صادر می شد. تنباکویی که باب دماغ ترک های عثمانی بود بیشتر در شهرهای شیراز، همدان، اصفهان و کاشان کشت می شد و توتون سیگار در گیلان، مازندران، گرگان و آذربایجان عمل می آمد.
بعد از رونق کشت توتون و تنباکو در شهرهای مختلف کشور، پای قانون و حاکمیت به داستان دخانیات در ایران باز شد. شرکتی که پس از قانون انحصار دخانیات در ایران، انواع و اقسام سیگارهای ایرانی را تولید کرد و می کند.

به کام دولت
شش سال مانده به سال ۱۳۰۰ قانون انحصار دخانیات به مجلس شورای ملی رفت.بر اساس این قانون تولید توتون و تنباکو و خرید و فروش آن و البته ساخت سیگار و توزیع آن در انحصار دولت قرار گرفت. دولت برای اجرای این قانون شرکتی را تاسیس کرد که امروز با عنوان شرکت دخانیات ایران شناخته می شود. قانون انحصار دخانیات در سال های پس از طرح در مجلس شورای ملی فراز و نشیب هایی را طی کرده است.

بر اساس این قانون حق واردات و صادرات، فروش، تهیه، نگهداری و حمل و نقل اجناس دخانیه و انواع کاغذ سیگار و فرعیات آن در کل کشور به انحصار دولت در آمد. دولت برای اعمال این انحصار موسسه انحصار دخانیات را ایجاد کرد. موسسه ای که به کار انداختن ادوات توتون بری و ماشین های کاغذبری، صحافی کاغذ سیگار، ماشین های سیگارپیچی و ... هم به انحصار آن در آمده بود.

اجازه استفاده از تمام ادوات و ماشین های مربوط به هر نوع فعالیت در مورد تولید و توزیع سیگار دست این موسسه بود. بر اساس قانون، این موسسه می توانست اجازه استفاده از این ادوات را از صاحبان آنها سلب کند و آنها را از صاحبان بخرد. نکته دیگر این که تمام محصولات زراعی دخانی بر اساس این قانون باید پس از برداشت و خشک شدن، در عرض سه تا شش ماه به انبارهایی که موسسه انحصار دخانیات تعیین می کرد منتقل می شد و البته صادرات محصولات دخانی ایران هم از پرداخت عوارض گمرکی معاف بود.

مجلس شورای ملی دو بار قانون انحصار دخانیات را اصلاح کرد. در سال های ۱۳۰۲ و ۱۳۰۷ خورشیدی در این قانون تغییراتی ایجاد شد. تغییراتی که البته بدون اعتراض و انتقاد نبود. پیش از تصویب نهایی در تیرماه ۱۳۰۶، هیئت متحده توتون فروش تهران یا همان صنف سیگارفروش های آن زمان در نامه ای خطاب به شاه به لایحه انحصار دخانیات اعتراض کردند و از او خواستند برای جلوگیری از نابودی «یک میلیون جمعیت این صنف از تاجر و دکاندار تا کارگر» عامه افراد این صنف را به عواطف شاهانه مفتخر کند.۱

البته این اعتراضات نتیجه ای نداشت. هر سال متمم و ماده دیگری به قانون انحصار دخانیات اضافه می شد و چارچوب های انحصار را تنگ تر می کرد. در قانون متمم بودجه سال ۱۳۱۴ ماده ۱۵ به قانون انحصار دخانیات اختصاص یافت و شرایط جدیدی را به آن اضافه کرد. در این دوره به موسسه انحصار دولتی این مجوز داده شد تا حق هر گونه نظارت و تفتیش در کشت و خشک کردن و بسته بندی توتون سیگار را داشته باشد و به این ترتیب بود که تولید دخانیات از فرق سر تا نوک پا دولتی شد و یکی از پرسودترین صنایع که با علاقه بیشتر کشاورزان به کاشت توتون و رونق سیگارسازی ها در شهرهای شمالی کشور روز به روز پر سودتر می شد به دست دولت سپرده شد.

در آن زمان در استان های گیلان، مازندران و آذربایجان غربی، توتون سیگار کشت می شد. کشاورزان در اصفهان، فارس، خراسان، بوشهر، کاشان و شاهرود هم بیشتر تنباکو می کاشتند و توتون چپق در شهرهای سقز، سنندج، مریوان و بانه تولید می شد. در بین تمام شهرها یک شهر از آذربایجان غربی بود که توتون معروفی داشت اما به واسطه سیگاری که به نام این شهر تولید شد، در اذهان مردم تا امروز ماندگار شده است؛ منطقه اُشنویه.

سیگاری که با مردم ایران دویده است

«توتون» مهم ترین محصول کشاورزی اُشنویه بود. توتون این منطقه مرغوب بود و البته در زمین های کم آب کاشته می شد. برای جمع آوری دانه های بذر توتون به مهارت و تجربه زیادی نیاز بود. پس از جمع آوری بذر توتون آن را خشک می کردند و تا اردیبهشت ماه سال بعد نگه می داشتند. بعد آن را در خاک می کاشتند و روی آن را با شاخ و برگ خشک گیاهان دیگر می پوشاندند.

زمانی که بذرها جوانه می زد، سر و کله کشاورزان پیدا می شد تا جوانه ها را بخرند و در زمین های اصلی بکارند. سه ماه بعد از این، اندازه توتون ها به ۴۰ تا ۷۰ سانتی متر می رسید. زمانی که گیاه توتون رشد می کرد، برگ های آن را می چیدند و در سالن های مشخصی آویزان می کردند که مخصوص خشک کردن برگ های توتون بود.

پس از آن برگ ها را روی هم انبار می کردند و این بار سر و کله تجار روس و تبریز بود که برای صدور توتون اشنویه به روسیه پیدا می شد. آن طور که نشریه داخلی شرکت ملی دخانیات نوشته، توتون اشنویه بسیار مرغوب بود و بذر آن از ترکیه وارد شده بود. در سال ۱۳۱۶ پس از تاسیس اولین کارخانه سیگارسازی در ایران، خرید و فروش و حمل و نقل توتون در کشور توسط هر کسی غیر از موسسه انحصار دخانیات ممنوع شد و تمام توتون ها باید به شرکت انحصار دخانیات تحویل داده می شد.

اداره دخانیات اشنویه از اولین اداراتی است که در این شهر دایر شده است. این اداره وظیفه داشت توتون های کشاورزان را خریداری کند و به شهرهای شمالی بفرستد تا در کارخانه های سیگارسازی مورد استفاده قرار بگیرد. توتون اشنویه در نهایت در بسته بندی ۲۰ نخی و به نام سیگار اشنو ویژه به بازار ایران عرضه شد و به دست مصرف کنندگان رسید.۲

تولید سیگار اشنو پیش از دهه چهل خورشیدی آغاز شد اما در نیمه این دهه مصرف آن به طرز قابل توجهی در ایران افزایش پیدا کرد. نشریه علمی موسسه کل انحصار دخانیات ایران آمار قابل توجهی از میزان مصرف دخانیات در نیمه اول سال ۴۵ خورشیدی را ارائه کرده است. بر اساس این گزارش، مصرف سیگار اشنو که در نیمه سال ۴۴ به ۲ میلیارد و ۸۴۰ میلیون و ۹۹۴ هزار و ۵۹۴ عدد رسیده بود به ۲ میلیارد و ۸۶۲ میلیون و ۶۸۸ هزار و ۵۱۲ عدد افزایش پیدا کرده بود. یعنی معادل ۲۱ میلیون و ۶۹۳ هزار و ۹۱۸ عدد نسبت به سال گذشته بیشتر شده بود.

در این گزارش نوشته شده که صرف نظر از عده ای که از توتون چپق یا تنباکو منصرف شده و به سیگار اشنو روی آورده اند، عده ای هم مصرف سیگار اشنو را ابتدا به ساکن شروع کرده و به مصرف آن کمک کرده اند اما عده ای از مصرف اشنوویژه منصرف و به استفاده از سایر سیگارها از قبیل هما یا گرگان یا حتی سیگارهای فیلتردار پرداخته اند. اگر مصرف انواع سیگار را ماهیانه به طور متوسط ۸۵۰ میلیون عدد در نظر بگیریم در حدود ۴۸۰ میلیون آن را اشنو تشکیل می دهد که بیش از نیمی از مصرف ماهیانه کل کشور است.۳

کارخانه سیگارسازی

سیگار که پیش از انحصاری شدن دخانیات به کام دولت در کارگاه های کوچک ساخته می شد و با دست پیچیده می شد، در سال ۱۳۱۶ صاحب یک مجتمع بزرگ شد تا اولین گام های تبدیل شدن به یک صنعت را بردارد. در مهرماه سال ۱۳۱۶ زمینی به مساحت ۱۰ هکتار خارج از تهران به ساخت این مجتمع اختصاص دادند؛ زمینی در جایی که امروز وارد حصار پایتخت شده و یکی از محلات جنوبی نزدیک به مرکز تهران است. اشنو در خیابان قزوین امروز و جایی خارج از پایتخت دیروز ساخته شد. هر چند در آن زمان محبوب بود، امروز از گردونه رقابت خارج شده است اما هنوز هم تولید می شود.

پس از ایجاد اولین کارخانه سیگارسازی تهران، کارخانه هایی برای فرآوری توتون در شهرهای رشت، ساری، ارومیه، خوی و گرگان ایجاد شد و در نهایت شرکت ملی دخانیات یک کارخانه سیگارسازی دیگر در رشت ایجاد کرد. تا سال ۱۳۳۸ در موسسه انحصار دخانیات ایران بیش از شش هزار نفر کارگر و کارمند مشغول به کار بودند و از این تعداد تنها هزار و ۶۲۷ نفر کارگر و مهندس در کارخانه ها کار می کردند و کارخانه سیگارسازی دخانیات در هر روز ۲۴ میلیون سیگار تولید می کرد.۴

طی ۹ دهه گذشته از انحصاری شدن تولید دخانیات در ایران همواره بحث خصوصی سازی این صنعت پرسود و طرفدار مطرح شد. شرکت ملی دخانیات که یکی از قدیمی ترین شرکت های تولیدی در خاورمیانه است در سال های متمادی به دلیل مشکلات مدیریتی از آنچه باید فاصله گرفت. بنابراین زمزمه خصوصی سازی هم قوت گرفت، هر چند مخالفانی پروپاقرص داشت. از جمله این مخالفان وزیر بهداشت و درمان دولت دهم بود که در سال ۹۰ ملی شدن شرکت دخانیات را به ضرر سلامت جامعه دانسته بود.

به گفته دستجردی در هیچ کجای دنیا شرکت های دخانیات خصوصی نمی شوند و کشور ما هم نباید با تولید و عرضه خارج از کنترل محصولات دخانی، سلامت مردم را به خطر بیندازد. با وجود چنین هشدارهایی اما در سال ۹۱ مسئله خصوصی سازی شرکت ملی دخانیات شدیدتر از گذشته مطرح شد. اواخر همین سال بود که هیئت وزیران واگذاری ۵۵ درصد از سهام این شرکت و چند شرکت دولتی دیگر به صندوق بازنشستگی فولاد را که به وزارت رفاه و تامین اجتماعی منتقل شده بود تصویب کرد. مصوبه ای که در واگذاری شرکت ملی دخانیات بیشتر شبیه به راه انداختن بازی خرس وسط بود تا واگذاری یک شرکت دولتی به بخش خصوصی.

محمد حسین برخوردار فردی که مدیریت شرکت را در سال ۹۴ بر عهده گرفت بعدها در گفتگو با رسانه ها واگذاری شرکت دخانیات را بدون توجه به شرایط وقت این سازمان کار اشتباهی دانسته بود.۵

اشنو پس فراز و نشیب هایی که شرکت ملی دخانیات در سه دهه اخیر طی کرد دیگر سیگار محبوب ایرانی ها نیست. سیگار پرطرفدار ایرانی در دهه ۴۰ و ۵۰ خورشیدی رفته رفته زمین بازی را به هموطنش بهمن واگذار کرد و در نهایت بیشتر سیگارهای ایرانی مقلوب رقبای خارجی متنوعی شدند که به طور معمول قاچاقی از مرزهای ایران می گذشتند و خودشان را به لای انگشت های ایرانیان می رساندند.