نجات شهر زیرزمینی در گرو زیرلفظی!
اینجا به کشف و بررسی نیاز ندارد، «مهر اردشیر»ِ اردستان را مردم قدیمی شهر با جان و دل به یاد دارند؛ شهرزیرزمینی که از مدتی پیش، با نشت فاضلاب شهری به داخل آن، احتمال ریزش و تخریبش هر روز بیشتر می‌شود و با وجود پاپیش گذاشتن شهرداری، میراث فرهنگی اردستان انگار هنوز برای «بله» گفتن، زیرلفظی می‌خواهد!
اینجا به کشف و بررسی نیاز ندارد، «مهر اردشیر»ِ اردستان را مردم قدیمی شهر با جان و دل به یاد دارند؛ شهرزیرزمینی که از مدتی پیش، با نشت فاضلاب شهری به داخل آن، احتمال ریزش و تخریبش هر روز بیشتر می‌شود و با وجود پاپیش گذاشتن شهرداری، میراث فرهنگی اردستان انگار هنوز برای «بله» گفتن، زیرلفظی می‌خواهد!
به گزارش ایسنا، یکی از مهمترین خاطرات جمعی مردم اردستان با نفوذ فاضلاب‌های شهری به دلِ شهری که سال‌ها مأمن مردم این شهر بوده، در حال ریزش است، از یک سو شهرداری اردستان در طول چند سال گذشته بارها درخواست صدور مجوز بررسی و مطالعات باستان‌شناسی با نظارت میراث فرهنگی را داشته و از سوی دیگر تا امروز هر بار با بهانه‌ای این درخواست رد شده است و متولیان میراث فرهنگی هم هنوز اراده‌شان به سمت این شهر زیرزمینی نیست.
نامه‌نگاری‌های انجام شده توسط شهرداری اردستان با مسئولان میراث فرهنگی مانند سید محمد بهشتی - رئیس سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی- ، فریدون الهیاری - مدیر کل میراث فرهنگی استان اصفهان و دیگر مسئولان شهری اردستان خود گواه توجه و علاقه مدیریت شهری این شهر قدیمی است، اما پاسخ‌های داده شده به وی در طول پیگیری‌هایش، از بی‌توجهی و بی‌علاقگی مسئولان میراثی در عین تائید درخواست شهردار اردستان خبر می‌دهد.
شهری که در مواقع هجوم دشمن به مردم را در دل خود پنهان می‌کرد تا باآرام‌تر شدن موقعیت، زندگی به روال طبیعی خود برگردد، مکانی باستانی که همه‌ی راه‌هایش از طریق پایاب‌ها به مسجد جامع اردستان می‌رسید. از سوی دیگر این پایاب‌ها در مواقع حمله به شهر، مکان تهیه‌ی آب توسط مردم بود.
بی‌میلی مدیران سابق میراث فرهنگی برای بررسی شهر زیرزمینی
محمد مهدی مرزبان - رییس انجمن حافظان میراث کویر اردستان - در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان این‌که همه مردم شهر اردستان از وجود شهر زیرزمینی در زیر پنج محله‌ی قدیمی این شهر و حتی پایاب‌هایی که شهر را به یکدیگر متصل می‌کند، اطلاع دارند، می‌گوید: در یکسری بخش‌های این شهر زیرزمینی، به دلیل نشست فاضلاب و کندوکاوهای انجام شده، تخریب هایی اتفاق افتاده است، اما خوشبختانه هنوز بخشِ بزرگی در نزدیکی مسجد جامع اردستان، سالم است که همه‌ی راه‌های آن به مسجد جامع ختم می‌شود، محوطه‌ای باستانی که در دوران باستان به عنوان یک دژ و یک پایگاه برای مردم شهر استفاده می‌شده است.
او با بیان این‌که متاسفانه مدیران سابق میراث فرهنگی شهرستان اردستان تمایل چندانی برای بررسی‌ها و مطالعات باستان‌شناسی در این شهر زیرزمینی نداشته‌اند، ادامه می‌دهد: شهرداری جدید اردستان، به صورت جدی پیگیر گرفتن مجوز و بررسی مطالعاتی در این محوطه‌ی تاریخی است، امابه نظر می‌رسد در اصل میراث فرهنگی قصد جلوگیری از این کار را دارد.
وی با اشاره به حضور دوستداران میراث فرهنگی شهرستان اردستان و بررسی بخش‌هایی از ورودی این شهر توسط آن‌ها بیان می‌کند: معتقدیم با حساسیت‌ها برای این شهر زیرزمینی را زیادتر کنیم، تا شاید مسئولان میراث فرهنگی آن را جدی بگیرند.
او به قدمت هزار ساله‌ی مسجد جامع اردستان که از دوره‌ی سلجوقی باقی مانده، اشاره می‌کند و می‌افزاید: تعداد زیادی از مردم مسن، پدربزرگ‌ها و اجداد مردم شهر در بچگی خود داخل ای نشهر زیرزمینی رفته‌اند، حتی دیوارهای دوره ساسانی را در داخل این فضا دیده‌اند، همه می‌دانند در زیر پنج محله اردستان، راه‌هایی وجود داشته که به مسجد جامع اردستان متصل می‌شده است، اکنون نیز در داخل مسجد جامع چند هواکش، خروجی و یک پایاب وجود دارد که به قنات «ارونه» با قدمتی حدود ۲۵۰۰ سال می‌رسد.
وی با تاکید بر این‌که در دوران مدیان سابق میراث فرهنگی، هیچ کدام از مسئولان، شهری، میراثی و دیگر ارگان‌ها از این شهر زیرزمینی و وضعیت آن حمایتی نکرده است، می‌گوید: شهردار جدید اردستان از زمان حضورش در این منطقه، پیگیری بررسی‌های مطالعاتی و کاوش در این شهر زیرزمینی است و حتی در نامه‌نگاری با میراث فرهنگی نیز اعلام کرده که مدیریت شهری در راستای توسعه‌ی صنعت گردشگری در منطقه، امکان تامین درصد قابل توجهی از هزینه‌ی کاوش‌ها را دارد.
مرزبان با این وجود از بی‌اعتنایی میراث فرهنگی خبر می‌دهد و می‌گوید: تا جائی که دیدیم متولیان میراث فرهنگی تا کنون تقریبا هیچ اراده‌ای نکرده‌اند تا به این درخواست‌ها پاسخ دهند.
او نسبت به وضعیت نامناسب این محوطه‌ی تاریخی هشدار می‌دهد و ادامه می‌دهد: به دنبال انجام یکسری ساخت‌وسازها، هواکش‌های تونل‌های متصل به شهر زیرزمینی فروریخته و در نقاطی که فاضلاب رسوب کرده و ریخته، احتمال ریزش کامل فضا وجود دارد.
این فعال میراث فرهنگی شهرستان اردستان می‌گوید: شهرستان اردستان تا چند سال گذشته، به سیستم فاصلاب شهری مجهز نبود و هر خانه برای خود چاه فاضلاب جداگانه‌ای داشت، بنابراین دور از ذهن نیست که در برخی نقاط نشتی وجودداشته باشد، هر چند تا انجام نشدن بررسی‌های کامل نمی‌توان این فرضیه را ثابت کرد و به طور دقیق درباره‌ی آن اظهار نظر داشت.
مرزبان با اشاره به پیگیری‌های انجام شده از طریق کارگروه گردشگری اردستان نیز اظهار می‌کند: با دیدن فضای شره زیرزمینی توسط کارگروه گردشگری که مسئول میراث فرهنگی شهرستان نیز در آن عضو است، پروپوزالی برای کار در این محوطه‌ی باستانی نیز تهیه و به میراث فرهنگی ارائه شد، اما با این وجود هیچ مجوزی به آن داده نشد.
وی در توضیح علت صادر نکردن مجوز نیز بیان می‌کند: از یک سو اعلام کرده‌اند در حال حاضر اعتبار مورد نیاز برای انجام چنین پروژه‌ای را ندارند، از سوی دیگر گویا چنین بحثی مطرح شده که چون طرح توسط شهرداری ارائه شده، میراث آن را قبول ندارد و قرار است طرحی تهیه شود که میراث فرهنگی مجری باشد، تا شاید بتوان از این شهر زیرزمینی حفاظت کرد.
تلاش‌های شهردار اردستان برای نجات شهر زیرزمینی
نامه‌نگاری‌های انجام شده، بین شهرداری اردستان و برخی مسئولان شهری و میراثی اصفهان و سازمان میراث فرهنگی از تمایل و توجه او به محیط شهری‌اش خبر می‌دهد فضایی تاریخی که معتقد است می‌تواند به توسعه‌ی گردشگری شهر تحت مدیریت‌اش کم کند.
تلاش‌های محسن حیدری - شهرداری اردستان - را می‌توان مسبوق به حدود یک سال قبل تا امروز دانست.
او ششم اسفند سال قبل در چند نامه به سید محمد بهشتی - رئیس وقت پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری - درخواست مجوزبرای بررسی شهر زیرزمینی اردستان و کاروانسرای مسجد جامع این شهر را می‌کند.
همچنین در نامه‌ای خطاب به فریدون الهیاری - مدیر اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان در ۲۶ اسفند - به نیاز کاوش «برج خاموشان» در محله «محال» اردستان اشاره می‌کند و درخواست توجه به این اتفاق را دارد تا شاید بتواند توسعه صنعت گردشگری در این منطقه از استان اصفهان را زودتر به سرانجام برساند.
سرانجام در ۱۹ فروردین الهیاری در نامه‌ای به حیدری، شهردار اردستان فقط درخواست برای پروژه‌های کارونسرای جنب مسجد جامع اردستان و مسجد امام حسن (ع) را قابل قبول می‌داند و تاکید می‌کند که این دو اثر تاریخی دارای مدارک و مستندات قابل قبولی است که باید قبل از انجام هر گونه عملیات اجرایی، مشاور ذی‌صلاح براساس مستندات و سوابق تاریخی نسبت به تهیه‌ی طرح احیا و بررسی بناهای مذکور اقدام کند تا بعد از بررسی در شورای فنی و تأئید توسط اداره کل میراث فرهنگی دستور داده شود.
اما از سوی دیگر الهیاری از پیگیری برای صدور مجوز برای پروژه شناسایی شهر زیرزمینی اردستان خبر می‌دهد و درباره‌ی برج خاموشان نیز فقط اعلام می‌کند این محوطه نیازمند گمانه زنی باستان شنسی است و دیگر هیچ.
او همچنین در نامه‌ای به غیور - فرماندار شهرستان اردستان - در ۲۶ فروردین، درخواستِ مجوز آغاز کاوش‌ها در شهر زیرزمینی «مهراردشیر»، کاروانسرای جنب مسجد جامع و برج خاموشان و محوطه باستانی بازار بزرگ اردستان را دارد تا عملیات حفاظت برای آن‌ها نیز انجام شود.
و سرانجا م۲۸ فروردین سید محمد بهشتی - مدیر وقت پژوهشگاه میراث فرهنگی - در نامه‌ای به شهردار اردستان، آمادگی خود برای اجرای پژوهش‌ها برای این پروژه اعلام می‌کند، بهشتی در همان روز در نامه‌ای به محمدحسن طالبیان - معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی - درخواست بررسی تقاضای شهرداری اردستان و اعلام نتیجه به وی را می‌کند.
۲۱ مرداد امسال، حیدری شهردار اردستان، در نامه‌ی دیگری به فرمانداری این شهر، درخواست برای اعلام همکاری لازم برای کاوش و حفظ و حراست از این مجموغه شهر زیرزمینی را می‌کند.
به نظر می‌رسد معاونت میراث فرهنگی همچنان در حال بررسی زوایای مختلف این پروژه هستند!
این شهردار علاقه‌مند است، آن را دریابید
محسن حیدری - شهردار شهر اردستان - که به واسطه‌ی حضورش در پست‌های مدیریت شهری دیگر در مناطقی مانند «نوش‌آباد»، «برزک» و «سفیدشهر» و تلاش‌هایش برای حفاظت از آثار تاریخی این نقاط تجربه‌ی مناسبی در روش‌های حفاظت از آثار تاریخی و تبدیل آن‌ها به مناطق نمونه گردشگری داشته، درباره‌ی تلاش‌ها که برای آغاز بررسی‌های مطالعاتی، کاوش و بررسی شهرزیرزمینی «مهراردشیر» اردستان و محوطه‌های تاریخی اطرافش از میراث فرهنگی داشته، به خبرنگار ایسنا توضیح می‌دهد.
او که معتقد است شهر زیرزمینی «مهراردشیر» دست‌کم متعلق به دوره‌ی ساسانیان است، اظهار می‌کند: روی آتشکده این محوطه‌ی تاریخی و باستانی بعد از آغاز اسلام، مسجد جامع ساخته می‌شود که خود ان هزاران سال قدمت دارد، بنابراین آن شهرزیرمینی عملا متعلق به دوره قبل از اسلام است، حتی مدارکی هم در این زمینه به دست امده بود، تکمیل تحقیقات در این موارد به حال خود رها شد.
حیدری با بیان این‌که به عنوان شهردار اردستان، مصر به همکاری برای بررسی مطالعاتی و کاوش در این محوطه‌ی تاریخی است تا بتواند بعد از ان این منطقه را به عنوان یک محوطه‌ی گردشگری تبدیل کند، ادامه می‌دهد: ما تمایل به همکاری با میراث فرهنگی هستیم، اما نوع همکاری میراث فرهنگی با ما اهمیت دارد، اطمینان داریم تقریبا تمام فضای محدوده‌ی شهری و خارج از آن چند ورودی به این محوطه را به ما نشان می‌دهد، که باید هر چه سریع‌تر به آن‌ها رسیدگی کرد.
وی با اشاره به نامه‌نگاری‌هایی که با مسئولان، به خصوص پژوهشگاه میراث فرهنگی داشته و از آن‌ها درخواستِ کار در این محوطه را داشته است، بیان می‌کند: بعد از نامه‌نگاری‌های اولیه یک کارشناس باستان شناس از اداره کل میراث فرهنگی استان به اردستان امد، یک طرح اولیه نیز تهیه کرد، اما متاسفانه در آن فقط به مسجد جامع اردستان توجه شده بود، به گونه‌ای که راه‌های زیرزمینی را متعلق به زیر مسجد جامع می‌دانست، در حالی‌که معتقدیم این طور نیست، راه‌های زیرزمینی پایاب‌ها هستند.
او اضافه می‌کند: در شرایطی پایاب‌ها برای مردم و شهر ارجحیت دارد و که شهر زیرزمینی موجودیت نداشته باشد، اما با وجود شهر زیرزمینی اکنون زیاد در بحث پایاب‌ها مصر نیستیم، اما امروز حداقل پنج تا شش رشته ورودی در مساحتی کیلومتری و در دو طبقه وجود دارد که باید به آن توجه کرد.
وی نکته مهم در این آثار را دو طبقه بودن آن‌ها می‌داند که با وجود بودن شهر زیرزمینی در نقاطی مانند «اویی نوش آباد» و «سفید شهر» کاشان، اما هیچ‌کدام دو طبقه نیستند.
حیدری با تاکید بر لزوم حفاظت از پایاب‌های شهر زیرزمینی مهراردشیر که ورودی ان‌ها از مسجد جامع اردستان است، ادامه می‌دهد: از سوی دیگر این شهر زیرزمینی، پنج محله مهم شهر یعنی «بازار»، «مون»، «باب‌الرحی»، «کبودان»، «ابالی و محالی» را در مساحتی حدود شش کیلومتر درگیر خود کرده است، از سوی دیگر با توجه به وجود آتشکده مهراردشیر، قدمت شهر به بالای دو تا سه هزار سال می‌رسد.
به گفته‌ی وی، انتهای مسیرِ شهر زیرزمینی به دخمه‌ی خاموشان - مکان دفن مردگان دین زردتشت - یا به زبان محلی‌ها «تپه قدوس» می‌رسدمحوطه‌ای که قدمت آن را به حدود ۲۵۰۰ سال پیش با حدود چهار دوره‌ی تاریخی مربوط می‌دانند.
او با اشاره به نامه‌نگاری‌هایش برای حفاظت از «دخمه‌ی خاموشان» نیز می‌افزاید: شهرداری اردستان، حمایت خود برای حفاظت از این محوطه را نیز به پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، معاونت میراث فرهنگی و میراث‌فرهنگی استان اصفهان، اعلام کرده است، اما هنوز هیچ جوابی نگرفته است.
شهردار اردستان، دلیل ورود شهرداری‌ها به این مباحث را اقتصاد شهری می‌داند و بیان می‌کند: معتقدیم اگر بتوانیم این نوع مکان‌ها را در شهر رونق دهیم، گردشگری رونق و اقتصاد شهری شکل می‌گیرد. ما زمانی می‌توانیم در این موارد کار کنیم که برای همه‌ی بتوانیم یک محور تعریف کنیم.
به گفته‌ی وی؛ محور گردشگری اردستان با راه افتادن شهرزیرزمینی و دخمه خاموشان ایجاد می‌شود، اگر ما بتوانیم میراث فرهنگی را مجاب کنیم که شهرداری و شورای شهری اردستان با تقبل بخشی از هزینه‌ها قصد رونق اقتصاد شهری بر پایه گردشگری را دارند، می‌تواند، شهری پویا با پتانسیل‌های خاص خود داشته باشیم.
حیدری تاکید می‌کند: امروز با علم می‌گویم اگر اردستان بتواند این مسیر را تغییر دهد، می‌تواند در بخش گردشگری حرف داشته باشد. اردستان چیزی از قمصر و نیاسر کاشان کم ندارد، به همین دلیل حاضر به هزینه کردن برای حفاظت از محوطه‌های تاریخی اردستان هستیم.