برداشت بی رویه آب‌های زیرزمینی، عامل فرونشست دشت کاشان
برخلاف برخی شایعه‌ها، کارشناسان امر بر این باور هستند که شکاف‌ها و فرونشست‌های ایجاد شده در بستر دشت کاشان هیچ ارتباطی با سایر مسائل مانند فعالیت گسل‌ها و وقوع زمین‌لرزه یا جاری شدن سیلاب‌ها نداشته و از بهره‌برداری بی‌رویه سفره‌های آب زیرزمینی منطقه ناشی می‌شود.
به گزارش ایرنا، کاشان از گذشته‌های دور با تجربه کردن روند کاهشی بارش‌ها جزو نقاط گرم به شمار می‌رفته اما با افزایش برداشت‌ها و توسعه کشاورزی جزو نقاط حاصل‌خیز برای تولید محصولاتی قرار گرفته که امروز می‌توان آن را جنگ میان جان و نان نام نهاد چرا که دیگر بیشتر قنات‌های حفر شده در این منطقه، سال‌های گذشته به تدریج خشک شدند و تعداد انگشت‌شماری باقی مانده و چاه‌های نیمه عمیق گذشته‌های نه چندان دور نیز جای خود را به چاه‌های عمیق داده‌اند.
سال ۱۳۴۴ میزان برداشت از ۶۷ حلقه چاه عمیق و ۳۲ حلقه چاه نیمه عمیق موجود در سفره دشت کاشان ۷۳ میلیون مترمکعب و ۱۲۳ رشته قنات آبدار نزدیک به ۲۴ میلیون مترمکعب اندازه‌گیری شده بود که البته با توجه به اقلیم خشک و کم باران در نتیجه هم‌جواری با کویر، تبخیر بالا، دوری از دریاها و افت سطح آب‌های زیرزمینی در سال ۶۰ دشت ممنوعه اعلام شد.
این دشت که هم‌اکنون شهر کاشان و بخش مرکزی آن، شهر آران‌وبیدگل و همه بخش‌های آن را با جمعیت ساکن بیش از ۵۰۰ هزار نفر شامل می‌شود، از ۲ جریان آب شیرین و شور زیرزمینی تغذیه می‌کند و به طور تقریبی می‌توان گفت همه بهره‌برداری‌ها از آبخوان آبرفتی آن نیز در همین محدوده انجام می‌گیرد.
گستره ۱۲ حوزه آبریز و نزدیک به ۷۰ آبراهه و رودخانه خیلی کوچک کاشان در مجموع هفت هزار و ۸۳ کیلومترمربع بوده اما منطقه در دامنه کوه‌های کرکس و حاشیه کویر مرکزی ایران به ۲ قسمت تقسیم می‌شود که ۲ هزار و ۵۶۹ کیلومترمربع زمین‌های بایر و شوره‌زار مناطق کویری حاشیه دریاچه نمک آران‌وبیدگل و یکهزار و ۴۷۴ کیلومترمربع باقی‌مانده، مستعد فعالیت‌های کشاورزی است.
بر پایه پژوهش‌های علمی صورت گرفته تجمع چاه‌ها در برخی مناطق و برداشت گسترده از منابع، جهت طبیعی جریان آب زیرزمینی دشت کاشان را که باید از سمت جنوب و جنوب‌غرب به سمت شمال و شمال‌شرق باشد، برهم زده؛ چنان‌که ریزش آب از سمت سفره شور واقع در شوره‌زار (سمت شمال دشت) به سفره آب شیرین به روشنی دیده می‌شود.
کارشناسان امر با اشاره به ضریب خشکی ۸.۴ کاشان، آن را جزو مناطق خشک یا بیابانی شدید محسوب کرده و سوای پدیده‌های نوظهوری مانند گرمایش زمین، علت فرونشست‌ها و تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی در دشت کاشان را بهره‌برداری بیش از ظرفیت منطقه با حفر چاه‌های عمیق عنوان می‌کنند.
سطح آب‌های زیرزمینی رو به کاهش است
رییس مرکز تحقیقات علمی- کاربردی آب، خشکسالی و تغییر اقلیم دانشگاه کاشان در گفت‌وگو با ایرنا اظهار داشت: بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته از سوی این دانشگاه، شکل فرورفتگیها در دشت مشخص می‌کند که سطح آب‌های زیرزمینی کاهش یافته است.
حسین خراسانی‌زاده افزود: آب سفره‌های زیرزمینی به عنوان یک ستون پایدار کننده، تمام طبقه‌های زیر زمین را روی هم نگه می‌دارد اما هنگامی که این آب تخلیه شود، ضخامت خاک کاهش یافته و اثر آن در سطح زمین به صورت فرونشست بروز می‌کند.
وی تاکید کرد: این فرونشست‌ها در واقع بخش کوچکی از نشانه‌ها و رویدادهایی است که برای سفره‌های آب زیرزمینی رخ داده؛ در بسیاری از نقاط دشت کاشان نیز این فرونشست‌ها را شاهدیم اما فرورفتگی طبقه‌های زیر سطح زمین قابل مشاهده نیست.
عضو هیات علمی و شورای آموزشی پژوهشکده انرژی دانشگاه کاشان یادآور شد: بر اساس پژوهشی که بین سال‌های ۸۳ تا ۸۶ انجام شده، سالانه افزون بر ۴۰۰ میلیون مترمکعب آب از دشت ممنوعه برداشت می‌شد که تاکنون چندان کم و زیاد نیز نشده است.
وی تصریح کرد: وظیفه داریم نتیجه‌های به دست آمده از پژوهش‌های علمی را به متولیان امر ارائه کنیم و بر این اساس از آب منطقه‌ای اصفهان انتظار می‌رود که در کنار دغدغه‌های زاینده‌رود، به پدیده فرونشست زمین در دشت‌های استان نیز نگاه جدی‌تری داشته باشند.
خراسانی‌زاده یادآور شد: هم‌اکنون در منطقه کاشان ۸۶ درصد آب در بخش کشاورزی، ۶.۵ درصد آشامیدنی و بهداشت و کمتر از ۶.۵ درصد در بخش صنعت و سایر آن برای آبیاری فضای سبز مصرف می‌شود.
احیای دشت کاشان، ماموریت ناممکن؟!
مدیر منابع آب کاشان نیز پدیده فرونشست زمین را مساله‌ای بسیار مهم در سطح استان اصفهان برشمرد و گفت: جز این شهرستان، در گلپایگان نیز ترک‌های بسیار بزرگی بر روی سطح زمین ایجاد شده است.
حسن جوکاری، فرونشست زمین را مختص اصفهان و دشت کاشان ندانست و افزود: این پدیده در سایر استان‌ها از جمله شیراز، همدان، خراسان و تهران نیز رخ داده است.
وی تشریح کرد: میزان بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی در نقاطی مانند دشت ممنوعه و بحرانی کاشان بیش از حد مجاز بوده و در اثر کاهش سطح آب و اجرای برخی طرح‌ها، کاهش حجم مخزن‌ها را موجب شده که در نهایت پدیده‌هایی هم‌چون فرونشست زمین، افزایش املاح و پیشروی آب شور به سوی مناطق در دست بهره‌برداری را شاهد هستیم.
به گفته مدیر منابع آب شهرستان، دشت کاشان در شرایط کنونی امکان بازگشت به حالت اولیه را ندارد و تنها با تمهید اقدام‌های حفاظتی می‌توان تا حدودی از وخیم‌تر شدن وضعیت این منطقه جلوگیری کرد.
وی تصریح کرد: برداشت بیش از حد منابع آب زیرزمینی برهم خوردن تعادل بیلان این منابع، افت سطح آب‌های زیرزمینی، فرونشست و ترک خوردن زمین، خشک شدن باغ‌ها، مزرعه‌ها، چشمه‌ها، قنات‌ها، چاه‌ها و رودخانه‌ها را موجب شده که در نهایت کاهش تولید محصولات کشاورزی و به خطر افتادن امنیت از جنبه‌های گوناگون را به همراه خواهد داشت.
جوکاری همچنین برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی را موجب کاهش کیفیت به ویژه افزایش شوری آب و کاهش خروجی و تخلیه از منابع آب زیرزمینی و جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه را از جمله راهکارهای احیا و تعادل بخشی به این منابع برشمرد.
سطح زیر کشت در دشت کاشان به نسبت سال زراعی ۵۶-۵۷ بیش از ۵۰ درصد رشد داشته که البته این رشد از توزیع یکنواختی در همه نقاط برخوردار نبوده، به گونه‌ای که بیشترین میزان مربوط به منطقه ابوزیدآباد از توابع شهرستان آران‌وبیدگل است.
در آماربرداری سال ۸۲ تعداد چاه‌های عمیق و نیمه عمیق مجاز فعال و غیرفعال در دشت کاشان ۹۲۴ حلقه و تخلیه منابع سفره‌های زیرزمینی از سوی آنها افزون‌بر ۶.۲ میلیون مترمکعب ارزیابی شده بود.
بر اساس آخرین آمارها ۳۵۰ حلقه چاه آب عمیق با مصرف کشاورزی، ۹۲ حلقه چاه آب آشامیدنی شهری و ۴۸ حلقه آب آشامیدنی روستایی در شهرستان کاشان وجود دارد.
کاشان در فاصله نزدیک به ۲۰۰ کیلومتری شمال اصفهان واقع است.