در تدارک تعزیه
کارگاه هنری ساخت لوازم و لباس‌های تعزیه حاج علی‌رضایی، نخستین و شاید تنها کارگاهی است در ایران که پس از چند دهه رکود و نایابی وسایل اجرای این نمایش مذهبی آیینی، دهه 60 در اصفهان راه‌اندازی شد. تولیداتی که همه با الگوبرداری از نمونه‌های اصیل و قدیمی دوره صفویه ساخته می‌شود و از تمام ایران و حتی چندین کشور خارجی هم متقاضی دارد.
شیما خزدوز/اصفهان امروز: در محله چهارباغ پایین، کوچه حمام حق‌وردی، تنها کارگاه تولید ادوات تعزیه و روضه‌خوانی است که بیش از چهار دهه سابقه فعالیت دارد. دامنه متقاضیان نه‌تنها اصفهان که سراسر کشور و حتی عراق و آذربایجان و اروپا و آمریکا را هم در برمی‌گیرد و اصیل‌ترین تولیدات موردنیاز این مراسم آیینی را در اختیار علاقمندان این سنت دیرینه مذهبی قرار می‌دهد.
تولیدی که در سال 1360 به توصیه حاج عبدالرزاق مومن‌زاده، تعزیه‌خوان پیشکسوت و باهمت و سرمایه‌گذاری حاج علی رضایی که از هیئتی‌های قدیم اصفهان بود راه‌اندازی شد.
حاج علی رضایی این روزها در قید حیات نیست، اما تولیدی او همچنان به فعالیت ادامه می‌دهد. حسین مومن‌زاده، داماد حاج علی که البته رئیس انجمن تعزیه‌خوانان اصفهان هم هست در رابطه با پیشینه استفاده از ادوات و لباس‌های تعزیه‌خوانی در ایران و انگیزه‌ای که دلیلی بر راه‌اندازی این تولیدی در سال‌های گذشته شده می‌گوید: «در دوره حکومت صفویه و قاجار در ایران و البته در اصفهان، بیشتر ادوات جنگی که کاربرد در زندگی روزمره داشت در هنر تعزیه‌خوانی هم استفاده می‌شد. در دوره قاجار، تعزیه‌خوانی، زیر نظر حکومت وقت در جریان بود. در تهران تعزیه‌خوانی در تکیه دولت به‌وسیله ناصرالدین‌شاه و در اصفهان این نمایش آیینی در باغ نو و زیر نظر ظل‌السلطان بود.»
«در دوره‌های بعد، تمام ادوات تعزیه‌خوانی مثل شمشیر و کلاهخودهای پادشاهان که به نسل‌های بعدی منتقل‌شده بود، عتیقه و حتی میراث ملی محسوب می‌شد؛ اما از قبل از دهه 20 تا حدود دهه 60 بیشتر تعزیه‌ها بالباس‌های نامربوط به این حوزه اجرا می‌شدند، چراکه ادوات نایاب شده بودند. به‌عنوان‌مثال برای شخصیت حضرت اباالفضل از پالتو بلند و چکمه و حمایلی که شمشیر را نگه می‌داشت استفاده می‌شد یا شخصیت عمر، کلاه شابگاه به سر می‌گذاشت و یا از کلاه‌های پلاستیکی شبیه کلاه‌های آلمانی‌ها در جنگ جهانی دوم یا لباس افسران دوره رضاشاهی استفاده می‌شد. به‌طورکلی چندین دهه، در اجرای این مراسم، لباس اهمیتی نداشت.»
حسین مومن‌زاده ادامه می‌دهد: «مرحوم حاج علی‌رضایی ابتدا در بازار قیصریه عتیقه‌فروشی داشت و بسیاری از ادوات قدیمی تعزیه‌خوانی را هم نگهداری می‌کرد. حدود دهه 60 تعزیه‌خوانانی بودند که برای تهیه ادوات، لباس و حتی نسخه تعزیه، با مشکل روبه‌رو می‌شدند. این وسایل کمیاب و یا حتی نایاب بود. در پی این جریان، پدرم حاج عبدالرزاق که خود از تعزیه‌خوانان قدیمی بود، به حاج علی پیشنهاد راه‌اندازی تولیدی ادوات تعزیه و روضه‌خوانی را داد. حاج علی هم با عشق و علاقه‌ای که به ائمه و امام حسین(ع) داشت و البته با صرف هزینه زیادی، تولیدی را در خیابان چهارباغ پایین راه انداخت.»
«فروشگاه و تولیدی حاج علی معمولاً شلوغ و پررفت‌وآمد است. در فضای سنتی کارگاه، بیشتر سالخوردگانی به چشم می‌آیند که با صبر و حوصله فراوان مشغول ساخت ادوات تعزیه‌خوانی ازجمله کلاهخود و علامت هستند. ساخت ادواتی که خود از هنرهای قدیمی ایران محسوب می‌شود، زره‌بافی، قلمزنی، ساخت طبل‌های پوستی از اینگونه اند. ساخت برخی از این وسایل گاهی یک ماه به طول می‌انجامد.»
حاج مرتضی پوست‌فروشان هم که از قدیم در این تولیدی، طبل می‌ساخته، می‌گوید: «این هنر را از پدرم فراگرفتم، سال‌های ابتدایی که تولیدی راه افتاده بود، همزمان با دوران جنگ تحمیلی بود و کارخانه‌ها تعطیل‌شده بودند و ورق آهن نایاب بود. ما برای ساخت اسکلت طبل از چوب استفاده می‌کردیم. روی طبل از جنس پوست بز است که ما آن را به قصاب‌هایی که با روستاها در ارتباط‌اند سفارش می‌دهیم و بعد از دباغی و شستشو و بوزدایی تا مرحله نصب روی اسکلت طبل و طناب‌کشی، در مجموع سه یا چهار روز زمان نیاز دارد، البته برای ساخت تنها یک طبل.»
پوست‌فروشان ادامه می‌دهد: «حاج علی در ابتدا با توجه به شناختی که روی ادوات عتیقه تعزیه‌خوانی داشت و البته با تحقیقاتی که روی نخستین ادوات و لباس‌های تعزیه مربوط به دوره صفویه انجام گرفت، سعی بر این داشت که تولیدات این کارگاه همه از روی نمونه‌های اصلی و قدیمی الگوبرداری شود و بسیاری از نسخه‌های نایاب شبیه‌خوانی هم بازآفرینی شود.»
از ابتدا وسایلی چون لباس‌ها، چهارآینه، پوشش‌های ضدضربه و سپر و حمایل و کلاهخود و شمشیرها، با الگوبرداری از نمونه‌هایی که متعلق به شاه‌عباس بود، تولیدشده و می‌شود.
حسین رضایی، فرزند حاج علی هم که از قدیم در این تولیدی خدمت می‌کرده، می‌گوید: «فعالیت ما در طول سال هم در جریان است و تنها ویژه ایام محرم نیست چراکه این سال‌ها، متقاضیان تولیدات ما از بیشتر شهرهای ایران مثل قشم و تهران و حتی از خارج از کشور هم بوده‌اند.»
برگزاری این نمایش سنتی و آیینی بیشتر از گذشته رواج پیدا کرده است و در سال‌های اخیر ادوات تقلبی تعزیه‌خوانی ساخت چین هم وارد بازار ایران شده است. اما تولیدات این کارگاه بیشتر دست‌ساز و از روی نمونه‌های اصلی ساخته می‌شود. ادواتی چون طبل، شمشیر افسری، شمشیر عربی، حمایل، کلاهخود و زره و علامت و صد نوع لباس و نسخه تعزیه‌خوانی.
تا چند سال گذشته نزدیک به 200 نفر، همه از سالخوردگان و بازنشستگان، در ساخت ادوات با ما همکاری داشتند، تعدادی زیادی از بانوان هم به شکل خانگی، به ما کمک می‌کردند که به تازگی تعدادشان کمتر شده اما هنوز هم چند نفری در تولیدی فعال هستند، باوجوداینکه این تولیدات، درآمدزایی ندارد و حتی خود کارگاه را هم با منابع مالی دیگری سرپا نگه‌داشته‌ایم. افرادی که به ساخت این ادوات مشغول هستند، امام‌حسینی و تنها با عشق کار می‌کنند و تنها این عشق بوده که چراغ کارگاه را روشن نگه‌داشته است.