شبکه فاضلاب اصفهان ۶۱ساله شد

اصفهان امروز- مهرداد خورسندی

درست پنجاه و پنج سال پیش در چهاردهم شهریور 1346 عابرانی که از سمت دروازه دولت به‌طرف چهارباغ پایین در حرکت بودند کارگرانی را مشاهده کردند که در حال حفاری پیاده‌رو مقابل گاراژ و مسافرخانه گیتی نورد بودند. مسافرخانه‌ای متعلق به شرکت گیتی نورد اصفهان به شماره ثبت 462 که مستأجر آن به نام حسین کیوانداریان در تاریخ 11 /11/1345 از سازمان آب و فاضلاب اصفهان درخواست انشعاب آب و فاضلاب کرده بود و حالا کارگران این سازمان در حال نصب نخستین انشعاب فاضلاب بودند تا ازاین‌پس زندگی مردم شهر تاریخی اصفهان دچار تحول اساسی شود.
هرچند نخستین انشعاب آب آبان‌ماه 1345 با حضور استاندار و دیگر مقامات شهر در خیابان سیدعلیخان اصفهان برای منزل حسین وکیل‌زاده نصب شده بود؛ اما به دلیل آماده نبودن اگوی شهر، کار نصب نخستین انشعاب فاضلاب 9 ماه دیگر به تأخیر افتاد؛ ضمن این که به دلیل جدید بودن این صنعت، هیچ‌کدام از کارگران سازمان تازه‌تأسیس آب و فاضلاب اصفهان با چگونگی نصب انشعاب و سیفون فاضلاب آشنایی نداشتند. به همین دلیل مهندس امیرسعید موسوی حجازی بنیان‌گذار و نخستین مدیرعامل سازمان آب و فاضلاب اصفهان، خودش دست‌به‌کار شد و به‌صورت آزمایشی، سیفون فاضلاب منزل استیجاری محل استقرار سازمان در کوچه جنب سینما چهارباغ را نصب کرد. طنز ماجرا این بود که در آن زمان هنوز لوله فاضلاب به داخل کوچه نرفته بود؛ اما مهندس حجازی دستور داد مقابل سازمان را حفاری کرده تا بتواند شیوه نصب انشعاب فاضلاب را به کارگرانش آموزش دهد. برای شهروندان اصفهانی که تا آن زمان به دلیل نفوذ پساب چاهک‌های فاضلاب به داخل چاه‌های آب، گرفتار انواع بیماری‌های گوارشی بودند، بهره‌برداری از شبکه جمع‌آوری و انتقال فاضلاب، موهبت بزرگی به شمار می‌رفت؛ شهروندانی که برای دفع کرم آسکاریس و انواع انگل مجبور بودند به توصیه پزشکان، شربت تلخی را بخورند که عوام به آن «کار کن» می‌گفتند. در دهه 1340 با افزایش جمعیت شهرنشین از 250 به 425 هزار نفر و توسعه جغرافیایی شهر اصفهان، تعداد چاهک‌های فاضلاب نیز افزایش یافت و رونق کار کناسان، کود کش‌ها و پیت کش‌ها دوچندان شد. علاوه بر این که سالانه تعداد زیادی از مردم به‌ویژه کودکان در این چاهک‌ها سقوط کرده و جان می‌دادند، مشكل اصلی به نحوه خالی‌کردن چاه‌‌ها توسط كناسان مربوط مي‌شد. قبل از آمدن پیت‌های فلزی چون امکان حمل فضولات خانه‌ها به همان صورت تروتازه به مزارع وجود نداشت، ناچار پس از خالی‌کردن چاه‌هاي فاضلاب، مدتي محتويات آن را در كنار كوچه يا در محلي عمومي مثل ميدان محله، زير تابش نور آفتاب قرار داده تا خشك و فشرده شده، آنگاه با خاشاك و خاكستر مخلوط كرده، ورز مي‌دادند و سپس بر پشت الاغ مي‌بردند. بعدها بشكه‌هاي فلزي سربسته یا پیت‌های حلبی شرکت نفت مورداستفاده قرار ‌گرفت تا این که در اوايل دهه 1340 ماشين‌هاي مكنده، كار بارگيري و انتقال فضولات را قدري آسان كرد اما کوچه‌های تنگ و معوج اصفهان اجازه تردد خودرو های مکنده را نیز نمی‌داد و همچنان شهروندان در طول روز شاهد رد بودار قافله پیت کش‌ها در سطح معابر بودند. فرايندی که علاوه بر آلودگي شهر و گسترش امراض و بیماری‌ها، چهره شهر را در مقابل دیدگان جهانگردان و مقامات عالی‌رتبه خارجی که اینک پایشان بیش از گذشته به اصفهان باز شده بود تیره‌وتار می‌ساخت. پس مسئولان شهر دست‌به‌کار شده و با کمک و هدایت سازمان برنامه، نخستین گام‌ها برای ایجاد شبکه جمع‌آوری و انتقال فاضلاب را برداشتند. در ششم بهمن 1338 در زمان استانداري «فرزانگان» و شهرداري مهندس «ملكي» كارگاه لوله‌سازي و اگوي شهر اصفهان در ابتدای خیابان مشتاق دوم (خیابان سلمان فارسی کنونی جنب باغ گل ها) افتتاح شد. این کارخانه را یک شرکت فرانسوی زیر نظر شهرداری اصفهان و با حمایت سازمان برنامه احداث کرد تا لوله های بتونی مورد نیاز اگوی شهر را طراحی و تولید کند. یکسال و سه ماه بعد در 25 فروردين 1340 كلنگ اگوي شهر اصفهان به وسيلة «حسین دها» استاندار وقت، در ميان هلهله و شادي مردم و بزرگان شهر، در اطراف ميدان خواجو به زمين زده شد و «جَزني»، معاون امور اجتماعي سازمان برنامه، گزارش داد «‌ساختمان اگوي اصفهان در سه مرحله اجرا مي‌شود: مرحلة اول آن كه ساختمان لوله‌هاي بتوني است، از يك سال قبل شروع شده و تا كنون 50 كيلومتر آن ساخته شده و 35 كيلومتر ديگر آن تا سه ماه ديگر ساخته خواهد شد. قسمت دوم نصب لوله‌هاست كه از امروز به وسيلة‌ شركت زروان، پيمانكار مربوطه، آغاز مي‌گردد. قسمت سوم آن نصب دستگاه تصفيه است كه مقدمات آن تهيه شده است». او گزارش داد: «جمع هزينة پروژه ساختمان اگو بيش از 170 ميليون ريال است که نصف آن را سازمان برنامه و نصف ديگر را شهرداري اصفهان متقبل شده است.»بلافاصله شرکت «زروان» كار خود را با حفر كانال بزرگي در خيابان چهارباغ آغاز کرد و سپس ديگر خيابان‌هاي اصلي شهر را لوله گذاری نمود. این عملیات چنان با دقت و سرعت پیش می رفت که وقتی سازمان آب و فاضلاب اصفهان کار خود را در سال 1345 آغاز کرد بیش از 84 کیلومتر لوله گذاری فاضلاب در سطح خیابان های اصفهان انجام شده بود. در همین حین کار احداث تصفیه خانه فاضلاب نیز در ضلع جنوبی زاینده رود و در ابتدای خیابان «دالان بهشت» که بعدها به خیابان آبشار دوم معروف شد توسط شرکت «نوکار» آغاز گردید. روزنامه اصفهان در دی ماه 1344 چنین گزارش داد « ... ساختمان سیفون فاضلاب شهر و منبع کارخانه تصفیه آن نیز به شرکت نوکار محول گردید و ساختمان‌های مزبور نیز از سال جاری آغاز شد. برای ساختمان سیفون فاضلاب که بایستی از ساحل چپ زاینده‌رود به طرف ساحل راست برود و در دالان بهشت به فاصله 160 مترسر در بیاورد، با وجود زیادی آب در سال جاری، این عمل مهم نیز با کمال دقت و زحمت زیاد انجام شد و فقط مختصری باقی است که آن هم به زودی تمام خواهد شد. به وسیله سیفون مزبور است که طرفین لوله‌های فاضلاب شهر در دو طرف رودخانه زاینده‌رود به یکدیگر متصل می‌شود و این قسمت مهم کار مجرای فاضلاب نیز خاتمه پیدا می‌کند. محل تصفیه‌خانه فاضلاب در طرف مشرق اصفهان در فاصله شش کیلومتری واقع است. زمین این قسمت یک تا دو متر خاک دارد و زیر آن یکپارچه سنگ است که باید حفر گردیده و استخر بسیار بزرگی به عمق 4 تا 15 متر در آنجا ساخته شود، که اکنون ساختمان آن رو به اتمام است و مشغول نصب ماشین‌آلات آن می‌باشند. به طوری که تحقیق کرده ایم، تا خاتمه این سال تمامی این قسمت‌ها پایان می‌یابد و ... اگو قابل بهره‌برداری می‌شود.» (اصفهان، ش 1341، 12دی 1344)
البته پیش‌بینی‌های روزنامه با کمی تأخیر جنبه واقعیت به خود گرفت و تصفیه‌خانه فاضلاب جنوب اصفهان در سال 1346 که نخستین انشعاب فاضلاب در اصفهان نصب شد به بهره‌برداری رسید. این تصفیه‌خانه که هنوز در مدار بهره‌برداری قرار دارد و تا سال 1364 تنها تصفیه‌خانه فاضلاب شهر اصفهان به شمار می‌رفت امروز به‌عنوان نخستین و قدیمی‌ترین تصفیه‌خانه فاضلاب کشور به شمار می‌رود. از آن زمان تاکنون 3977 کیلومتر شبکه جمع‌آوری فاضلاب در معابر شهر اصفهان اجرا گردیده و سه تصفیه‌خانه فاضلاب دیگر در سپاهان شهر، شمال و شرق اصفهان احداث شده است به‌گونه‌ای که با تلاش‌های انجام‌گرفته خوشبختانه امروز 90 درصد از جمعیت شهر اصفهان تحت پوشش خدمات جمع‌آوری، دفع و تصفیه فاضلاب قرار دارند. در پایان باید گفت آنچه امروز نیاز جدی شبکه فاضلاب شهر اصفهان با بیش از 60 سال قدمت به شمار می‌رود بازسازی و نوسازی لوله‌های قدیمی و فرسوده است که خوشبختانه از حدود دو دهه پیش با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین آغاز شده و به طور پیوسته ادامه دارد؛ هرچند که تکمیل آن نیازمند حمایت جدی مسئولان استانی و ملی برای تأمین اعتبارات لازم است.
*رئیس گنجینه و مرکز اسناد آبفای استان اصفهان