نبود درک صحیح از بازآفرینی شهری در کشور

امروزه بازآفرینی شهری به‌عنوان یک عنصر کلیدی و مهم در سیاست‌گذاری‌های حوزه مدیریت شهری محسوب می‌شود، درواقع بیش از چند دهه کشورهای توسعه به این نتیجه دسته یافته‌اند که توسعه شهری از مسیر صحیح بازآفرینی شهری عبور می‌کند اما اگر بخواهیم این مقوله را به‌درستی بررسی کنیم درخواهیم یافت در ادبیات اخیر دنیا، واژه بازآفرینی شهری به‌عنوان یک واژه عام که مفاهیم دیگری نظیر بهسازی، نوسازی، بازسازی، توانمندسازی و روان بخشی شهری را در برمی‌گیرد، به کار می‌رود پس درواقع می‌توان به این موضوع اذعان داشت که بازآفرینی شهری به مفهوم احیا، تجدید حیات و نوزایی شهری و به عبارتی دوباره زنده شدن شهر است.

در بازآفرینی شهری، توسعه شهری به مفهوم رشد کمی عناصر کالبدی شهر برای اسکان جمعیت و ارتقای کیفیت زندگی، در قالب طرح‌های توسعه شهری رخ خواهد داد و به همین خاطر است که این مقوله به به‌عنوان یکی از ارکان مهم سیاست‌گذاری شهری در دنیا محسوب می‌شود و همه شهرهای جهان ازجمله کشورمان بر روی این مقوله تمرکز بیشتری دارد، اما پرسشی که مطرح می‌شود بازآفرینی شهری در کشور ما با چه چالش‌های و مشکلاتی روبه‌رو است؟ و آیا درک صحیحی نسبت به این مقوله وجود دارد؟ بر همین اساس دبیرخانه انتقال تجربیات بازآفرینی منطقه دو کشور که به سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان واگذارشده است، در سی‌وچهارمین نشست از سلسله نشست‌های بازآفرینی شهری به بررسی این موضوعات پرداخت که مشروح آن را در ذیل ازنظر می‌گذرانید.

بازآفرینی، تحلیل کامل از محله است

ابوالفضل معرفی، دکترای مدیرت و برنامه‌ریزی شهری و مدرس دانشگاه اظهار کرد:بازآفرینی شهری یک نگرش و یک اقدام جامع است که برای حل مشکل مطرح می‌شود و به دنبال این است که پیشرفت محله را در ابعاد مختلف دنبال کند. بنابراین در مبحث محلات هدف بازآفرینی موضوعاتی مختلفی مانند کمبود خدمات، مسکن، محیط‌زیست و ناپایداری‌های اجتماعی و امثال آن مطرح می‌شود؛ اما بازآفرینی اصولی دارد که حتماً باید موردتوجه قرار گیرند.

او افزود: در ابتدا باید گفت که «بازآفرینی، تحلیل کامل از محله است» و زمانی که از محله تحلیل و شناخت کاملی نداشته باشیم؛ اقدامات بازآفرینی می‌تواند مسئله‌ساز باشد. موضوع دیگری که در اصول بازآفرینی مطرح می‌شود این است که «بازآفرینی به‌صورت اصلاح چندجانبه در نظر گرفته می‌شود». بازآفرینی باید به بافت‌های مختلف اقتصادی، کالبدی و موارد مختلف همسو و همراستا توجه کند و یک استراتژی جامع و کامل برای این کار در نظر بگیردکه برای این موضوع راه‌حل‌های مختلفی را دنبال می‌کند.

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: اهداف بازآفرینی شهری قابل بسط دادن است تا در زمان‌ها و مکان‌های مختلف بتوان از این استراتژی و از ظرفیت‌های محلی در هر اقدامی استفاده کرد. اغلب مواقع اقدامات ضربتی و اقدامات مشابه به آن در گذشته توسط شهرداری انجام می‌شد که گاهی مردم از آن رضایت نداشتند. در محله‌ای که قرار است درباره آن صحبت کنیم مشابه این موضوع وجود داشت.

معرفی اضافه کرد: شهرسازی و سازمان عمران اقدامی را انجام داده بودند که مورد رضایت ساکنان محله نبود. موضوع دیگر هنگامی‌که اقدام بازآفرینی انجام می‌شود باید با مشارکت حداکثری باشد و درواقع برنامه‌ریزی مشارکتی را هم رقم بزند که اگر این اتفاق رخ دهد ما می‌توانیم اهداف را دنبال کنیم و شاهد اتفاق خوب و مبارک در یک محله باشیم. اما نکته مهم‌تر در موضوع بازآفرینی این است که همه بخش‌های استراتژی در یک‌زمان خاص به نتیجه نمی‌رسد و در زمان‌های مختلف استراتژیک، رویکردها و برنامه‌های تدوین‌شده محقق می‌شود. برخی از برنامه نتایج کوتاه‌مدت دارند و برخی دیگر در بلندمدت نتیجه خواهند داد.

دیدگاه کاملی نسبت به موضوع بازآفرینی وجود ندارد

این تسهیلگر و کنشگر اجتماعی ادامه داد: هر طرح بازآفرینی اقتضای جغرافیایی زمانی و مکانی خاص خودش را دارد. دو مشکل اساسی در مبحث نظریه‌های بازآفرینی وجود دارد. یکی اینکه دیدگاه کاملی نسبت به موضوع بازآفرینی وجود ندارد که همه آن را قبول کنند و بگویند که همین مسیر را اگر ادامه دهیم به نتیجه می‌رسیم.

او افزود: موضوع دیگر این است که در اغلب مواقع به‌جای پرداختن به عوامل ریشه‌ای و علت‌ها فعالیت‌های بازآفرینی ضربتی، سلیقه‌ای و اقتضایی انجام می‌دهیم. همین موضوع باعث می‌شود که در مبحث بازآفرینی شهری گاهی با اختلاف‌نظرهایی روبرو شویم که بسیاری از مواقع همین اختلاف‌نظرها باعث می‌شود که بازآفرینی و رویکرد آن زیر سؤال برود.

بازآفرینی یک اقدام مداخله جویان‌هاست

معرفی ادامه داد: درواقع بازآفرینی یک اقدام مداخله جویان‌هاست برای اینکه بسیج اجتماعی محله را همراه و نهادهای مختلف را همسو کند. اقدام مداخله گرانه در این قالب است که این اتفاق را رقم بزند و نهادها و سازمان‌های دیگر همسو نباشند این اقدام مداخله گرانه نتیجه‌بخش نخواهد بود و رضایت شهروندان را به دنبال نخواهد داشت. بازآفرینی یک فعالیت مداخله گران‌هاست که در بخش‌ها و حوزه‌های مختلف خصوصی و دولتی انجام می‌شود و به دنبال بسیج اجتماعی مردم به روشی که بهبود محله و منطقه جغرافیایی شکل بگیرد، حرکت می‌کند. ما اعتقادداریم که بازآفرینی به دنبال یکی شدن است و نهادها و سازمان‌ها و مردم را در یک شبکه همسو قرار دهد که ماحصل آن پیشرفت و آبادانی محله است. در این رهگذر از شهرک قائم قم و اقداماتی که در آن انجام شد، سخن می‌گوییم.

او ادامه داد: شهرک قائم قم مانند بسیاری از محلات شهری پس از انقلاب توسعه پیداکرده و در این مجموعه شهرسازی گاهی اقداماتی را انجام داده که مورد رضایت شهروندان نبوده است. بیش از 2 درصد خانوارهای شهر قم و نزدیک به 2و نیم درصد جمعیت قم در این محله ساکن هستند. بسیاری از مواقع با توجه به تجربه‌ای که بدست آورده‌ام اطلاع دقیقی از محله‌ها وجود ندارد و اگر بخواهیم به محله‌ای ورود کنیم در بسیاری از مواقع اطلاعات جامع و کاملی توسط سازمان‌ها وجود ندارد.

اقدامات محله محور در بازآفرینی بسیار نتیجه‌بخش است

به گفته معرفی، اقدامات محله محور در بازآفرینی بسیار نتیجه‌بخش است و گاهی سرانه‌ها و خدماتی که ارائه می‌شود رویکرد بهتری را نشان می‌دهد. هنگام ورود به شهرک قائم اولین مشکل این بود که آمار و اطلاعات کاملی از محله‌های آن نداشتیم و مسائل و مشکلاتی وجود داشت که مردم مطرح می‌کردند، مسائلی که در آمارها نمود پیداکرده بود. برخی از شهروندان می‌گفتند اگر این خیابان تعرض شود یا این خیابان آسفالت شود مشکل ما حل می‌شود.

او ادامه داد: مردم در این محله‌ها درباره خیابان‌کشی بی‌مورد صحبت می‌کردند و می‌گفتند این موضوع دسترسی ما را به محله محدود کرده است. برای واشکافی مسائل با نزدیک به 500 نفر از اهالی محله مصاحبه کردیم و اطلاعات محله را به دست آوردیم. ویژگی‌های جمعیتی، فرهنگی و اجتماعی یکی از موضوعات مهم در این تحقیق بود. در این محله 38 درصد افغانستانی و 61 درصد ایرانی ساکن هستند و قومیت‌های مختلفی نیز در آن وجود دارد. جمعیت فعال محله و سواد اهالی هم در پرسشنامه تحقیق قید شد و 82 درصد باسواد و 18 درصد بی‌سواد شناسایی شدند. مردها بیشتر از زن ها بودند و موضوع آسیب‌های اجتماعی هم پایش شد. سرانه فرهنگی ورزشی و اجتماعی هم به دست آمد. اقدامات عمرانی هم در سال‌های گذشته انجام‌شده و نیمه‌کاره مانده بود و متأسفانه به نتیجه نرسیده بود مانند سالن چندمنظوره ورزشی. آمار بالای اعتیاد به‌صورت خود اظهاری، سازمانی و ترکیبی از مردم و سازمان‌ها شناسایی شد و آسیب‌های اجتماعی و کالبدی نیز در دستور کار قرار گرفت. کمبود نهادها و سازمان‌های مردم‌نهاد در این محله احصا شد و با موضوعات کالبدی برای ایجاد اعتماد در مردم استفاده کردیم. 307 معبر شهری در این مجموعه شناسایی شد که نام‌گذاری نشده بودند.

این مدرس دانشگاه ادامه داد: همچنین نزدیک به 67 معضل و مشکل در این محله شناسایی شد. همه این موضوعات در نشست اول با حضور معتمدان محله و کارشناسان ارائه شد تا تسهیلگری کنیم. در گام بعدی هر مسئله را به نهادهای مرتبط ارجاع دادیم و از آن‌ها خواستیم که علت اینکه این مسئله وجود دارد و برای آن تلاش نمی‌شود؛ را باید جویا شد. مانند موضوع فاضلاب شهری که علت نبود آن چیست؟ اما این‌گونه اقدامات زمان‌بر است و لازمه آن پیگیری‌های دیگری است که باید انجام شود.

او افزود: در ادامه اولویت‌بندی‌ها بر اساس مسائل انجام شد و خروجی نشست و گفت‌وگوها با مردم بر همین اساس در دستور کار قرار گرفت. معضل مهمی که برای مردم وجود دارد بلواری است که شهرک را به دو قسمت تقسیم کرده است. این مسئله اول و موضوعاتی همچون سکونتگاه غیررسمی که خارج از محله‌ایجاد شده بود به‌عنوان مسئله دیگر در دستور کار قرار گرفت. بن‌بست بودن محله و کمبود سرانه‌های بهداشتی و درمانی نیز از دیگر معضلات محله بود. ما چندراه بیشتر نداشتیم. یکی اینکه مسئله را نادیده بگیریم و دیگر اینکه مسئله را حذف کنیم.

معرفی تصریح کرد: اینجاست که باید گفت خودیاری و اجتماع‌محوری با رویکرد توانمندسازی و حکمرانی شایسته آغاز می‌شود. در این راستا برای هر مسئله و مشکلی تیم‌های مختلفی از مردم و دغدغه مندان تشکیل دادیم. اعتیاد و مصرف مواد مخدر موضوع مهمی بود که بر روی آن تمرکز کردیم و 8 تیم در این راستا تشکیل دادیم. درمجموع 30 تیم تشکیل شد و 300 نفر از ساکنان محله همراه ما بودند و با مردم صحبت و مخاطب جذب می‌کردند. تمام‌کارهای ما از طریق تیم‌ها پیگیری و اجرا می‌شد و ما به‌عنوان تسهیلگر اجتماعی وارد عمل می‌شدیم. این محله ازلحاظ میانگین درآمد از سطح شهر پایین‌تر است.

نبود حس تعلق، عامل اصلی شکست پروژه های کاهش معضلات اجتماعی

او اضافه کرد: اگر اقدامی انجام شود که مردم به آن حس تعلق پیدا نکنند با شکست مواجه می‌شود. پس به‌واسطه این موضوع اگر خواستیم اقدامی در رفع معضلات انجام دهیم باید بگوییم که خواسته خود مردم است. یکی از این موارد درزمینهٔ اعتیاد و آسیب‌های اجتماعی بود این موضوع هم از طریق آمار و اطلاعات به دست آمد.

این مدرس دانشگاه اضافه کرد: نزدیک به 4 درصد یعنی 353 خانوار در این محله درگیر مواد مخدر بودند و ماهانه یک میلیارد و 200 میلیون تومان برای مصرف مواد مخدر هزینه می‌کردند. برای این موضوع چند مسئله را در نظر گرفتیم اول توزیع و مصرف مواد مخدر و سپس آسیب‌های ناشی از این مسئله. وقتی می‌خواهیم در حوزه آسیب‌های اجتماعی کارکنیم باید نقطه زنی کنیم. نقطه زنی یکی از موضوعاتی است که برای محله‌ها انجام می‌دهیم در این محله نقاط سرد و داغ از این لحاظ شناسایی شد تا مشخص کنیم چه کسانی به کمک ما خواهند آمد. پایگاه ما کجا خواهد بود.

او افزود: اگر محله‌ای به پیشرفت و جایگاه خودش نرسیده است یکی از علت‌ها نبود سواد اجتماعی مردم است. نحوه مطالبه گری باعث می‌شود که مردم به مطالبات خود برسند. باید در بخش پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی ورود پیدا کنیم نه درمان.

معرفی تصریح کرد: بهبود فضای فیزیکی، بهبود فضای آموزشی، تقویت فضای سبز، تقویت عوامل محافظت‌کننده و تقویت گذران اوقات فراغت از موضوعاتی بودکه در این محله به آن توجه و برای هرکدام از آن‌ها برنامه و اقدام تعریف شد. خانه‌های خالی و فضاهای سبز، مامنی برای پاتوق‌های معتادان شده بود که احصا شدند. برای هر مسئله‌ای تیم‌های مختلفی را تشکیل و با برنامه وارد کارکردیم و آن‌ها با کمک و راهبری ما با نهادهای مختلف وارد کار شدند. از همین تیم‌ها تسهیلگرانی وارد کار شدند که بازوهای اجرایی نهادها برای طرح‌ها و برنامه‌های مختلف شدند. یکی از اقدامات در پیگیری‌های ما ایجاد یک تیم مراقبت در محله بود. موضوع روحانیت هم در محله بسیار اهمیت داشت. گاهی از ظرفیت‌های محله غافل می‌شویم ما باید راهنمای مردم باشیم تا خودشان تصمیم بگیرند. در این محله نزدیک به 253 روحانی و طلبه و افراد متخصص حقوقدان وجود داشت که مسائل را می‌دیدند، اما نمی‌دانستند که چگونه باید مسائل را پیگیری و حل کنند.

ابوالفضل معرفی ادامه داد: اولین گام این بود که افراد را دورهم جمع کنیم و مسائل و مشکلات را مطرح کنیم و یک راهبر هم وجود داشته باشد که مسیر اصلی را نشان دهد. ما از معلم‌ها و طلبه‌ها و افراد تحصیل‌کرده برای رفع دعاوی خانوادگی در محله استفاده کردیم تا کار به مراکز قانونی نکشد. ما توانستیم این جمع را قانع کنیم تا در مسائل مختلف باهم بحث و گفت و گو کنند. برنامه‌هایی نظیر آموزش‌های فردی و گروهی اجرا کردیم. حضور پاتوق‌های مختلف در محله‌ها فضا را برای خانواده‌ها سخت کرده بود که شناسایی شدند. احصا کردن نگاه‌هایی که جنس مشارکتی و بهره‌گیری از ظرفیت‌ها در دستور کار قرار گرفت.

با ساختن یک سالن ورزشی، معضلات اجتماعی محله رفع نمی‌شود

او افزود: افزایش سرانه ورزشی با راه‌اندازی سالن ورزشی در محله کار در دستور کار قرار گرفت؛ اما آیا با ساختن یک سالن ورزشی مسئله حل می‌شود؟ تجهیزات از کجا تهیه شود. در این راستا از ظرفیت مردم در مساجد محله استفاده کردیم. مسجد یکی از مهم‌ترین عناصری است که می‌تواند کمک دهنده باشد. به همین منظور سه مسجد برای حمایت شناسایی شد و سالن ورزشی که عملیات عمرانی آن سال 86 آغازشده بود تکمیل و به بهره‌برداری رسید و برنامه‌های دیگری با مشارکت مردم محله اجرا شد و برگزاری دوره‌های مختلف آموزشی هم در دستور کار قرار گرفت.

این کنشگر اجتماعی ادامه داد: یکی از بوستان‌های محلی که پاتوق معتادان شده بود و برنامه خاصی در آن اجرا نمی‌شد با کمک تیم محله به‌عنوان مامنی برای اجرای جشن‌ها قرار گرفت و ما به‌عنوان تسهیلگر وارد کار شدیم. همچنین کلاس‌های قرآنی در این بوستان برگزار شد. در این راستا یک همایش با اجرای چند برنامه به منصه ظهور نشست و اعتبارات در قالب خدمات از سازمان‌ها دریافت شد و ما توانستیم از ظرفیت‌های نهادی و مردم برای اجرای چنین برنامه‌های خوبی استفاده کنیم و این است که با دست‌خالی هم می‌توان برنامه خوبی اجرا کرد.

او افزود: این محله تا به امروز شاهد چنین برنامه‌ای آن‌هم با کمک خود مردم نبود و برنامه بسیار خوبی شد. شاید بد نباشد که بگویم برخی از مسئولان گریه کردند و گفتند ما نمی‌دانستیم که در این محله هم می‌شود چنین برنامه‌ای اجرا کرد. بسیاری از مواقع وقتی می‌خواهیم برنامه‌ای اجرا کنیم می‌گوییم مشارکت مردم کم است و نمی‌شود کار انجام داد. ما باید کاری کنیم که مردم به خط و دغدغمند شوند. باید بدانیم که مشارکت از طریق بیلبوردها انجام نمی‌شود. مشارکت از طریق شبکه‌های اجتماعی که به‌عنوان تریبون محله و بازوان محله بوده‌اند، انجام می‌شود. اگر شبکه‌سازی ایجاد نشود ما همیشه تصور می‌کنیم که این مسئله و مشکل خاص گروهی است و برای همه نیست. وقتی به علت‌العلل‌ها نگاه کنیم به این موضوع می‌رسیم که باید از ظرفیت مردم کمک بگیریم و به‌عنوان یک تسهیلگر وارد عمل شویم تا خروجی خوبی خواهد داشت.