تاباندن نور بر وجوه گوناگون کار خانگی

اصفهان امروز- نجمه واحدی:

همه ما وقتی به خانه برمی‌گردیم، منتظر غذایی هستیم که مادرمان پخته است. این مثال کوچک، وجه اقتصادی کار خانگی را مشخص می‌کند. اگر در خانه نباشیم، آیا نگران اینکه از کجا و با صرف چه هزینه‌ای غذا را تهیه کنیم، نخواهیم بود؟

شخصاً موافق اقتصادی کردن کار خانگی نیستم، هرچند که رویکردهای مختلفی در مواجهه با آن وجود دارد، اما شغل‫انگاری کار خانگی معمولاً به این معنا است که فقط برای آن درآمد در نظر بگیریم و بعد به این فکر کنیم که منبع این درآمد را از کجا تأمین کنیم، بدون این‌که به این نکته توجه کنیم که تنها تفاوت کار خانگی و شغل، مسئله درآمد نیست، بلکه کار خانگی، ساعت کار، محل کار، روز تعطیل، مرخصی، بازنشستگی و دیگر ویژگی‌های «شغل» را ندارد و تنها چیزی که آن را به «کار» بدل کرده، تقید فاعل آن، به انجامش است.

این در حالی است که کشورهای دیگر، به اشکال متفاوتی با این موضوع برخورد کرده‌اند. برای مثال، در برخی از این کشورها، دولت را موظف کرده‌اند که به هر خانواده، کمک‌هزینه‌ای برای تأمین هزینه‌های کار خانگی بدهد تا آن خانواده یا این خدمات را با برون‌سپاری از بیرون بخرد یا این‌که اگر خود خانواده آن را انجام می‌دهد، برای وقتی‌که صرف آن می‌کند، درآمدی کسب کند. در این کشورها، بسترسازی فرهنگی این کار انجام‌شده و کار خانگی، کاری زنانه پنداشته نمی‌شود، برخلاف فرهنگ عمومی جامعه ما که در آن، اولین صرفه‌جویی در هزینه‌های خانوار، با سوءاستفاده از کار خانگی زن، سپردن کار به او و ذخیره دستمزد کارش برای کل خانواده رخ می‌دهد.

در جامعه ما، مدام بر سر مهریه صحبت می‌شود و اجبار به پرداخت آن را سندی بر مظلومیت مردان می‌دانند، درحالی‌که می‌توان در مقابل مهریه به کار خانگی توجه کرد که ارزش اقتصادی آن نادیده گرفته می‌شود و جامعه به شکلی احساسی وانمود می‌کند قدر زنان را برای به عهده گرفتن این کارها و مایه گذاشتن از جانشان برای این کار به خاطر علاقه به خانواده می‌داند، ولی ارزش اقتصادی آن را در نظر نمی‌گیرد. این در حالی است که لزوماً همه مردان، مهریه را پرداخت نمی‌کنند، اما کار خانگی را قریب به‌اتفاق زنان انجام می‌دهند.

کار خانگی، ازلحاظ اقتصادی، نوعی کار بازتولیدی محسوب می‌شود. کار تولیدی، کاری است که درنهایت به تولید شدن یک کالا یا خدمات منجر می‌شود. افراد برای این‌که بتوانند به کار تولیدی دست بزنند، نیاز به بازیابی نیروی خود دارند، باید چیزی بخورند و در محل مناسبی استراحت کنند، درنتیجه برای فراهم شدن امکانات مربوط به خوردن و خوابیدن، آماده کردن پوشاک و رعایت بهداشت شخصی، به کارهای بازتولیدی برای افراد شاغل و غیرشاغل جامعه نیاز داریم. بازتولیدی بودن کار خانگی، باعث می‌شود این کار، ضروری و غیرانتخابی شود و برای ادامه زندگی در همه خانه‌ها وجود داشته باشد. کارهای بازتولیدی در نظام‌های نابرابر جنسیتی به‌جای این‌که خریده شود، از جانب مردان تصرف می‌شود و زنان، آن‌ها را بدون دریافت دستمزدی انجام می‌دهند. به همین دلیل، برخلاف بقیه شغل‌ها، امکان تغییر راحت شغل برای شاغلان کار خانگی وجود ندارد، درنتیجه اگر زنی تصمیم بگیرد خارج از خانه کار کند، خیالش از بابت انجام کار خانگی راحت نیست. برای حل این مشکل، یا باید برای تقسیم جنسیتی کار خانگی فرهنگ‌سازی شود یا این‌که به شرایط فعلی جامعه می‌رسیم، شرایطی که در آن، زنان شاغل بعد از بازگشت از محل کار به خانه، مجبورند همه وظایف مربوط به کار خانگی را انجام دهند.

کار خانگی، وجهه حقوقی هم دارد. در شرع و قانون ایران، زنان می‌توانند در مقابل کار خانگی، اجرت‌المثل طلب کنند، اما دریافت این اجرت‌المثل هم شرط و شروطی دارد. یکی این‌که اگر انجام آن کار توسط زنان عرف جامعه باشد، کسی نمی‌تواند دستمزدی بابت آن طلب کند. شرط دیگر این است که اگر مرد از زن انجام این کارها را نخواسته باشد، زن نمی‌تواند برای آن دستمزدی بخواهد. این در حالی است که در جامعه ما کار خانگی، به‌عنوان یکی از نقش‌های جنسیتی زن تعریف می‌شود و به همین دلیل زن منتظر نمی‌ماند تا شوهرش انجام کار خانگی را از او بخواهد، ضمن این‌که کار خانگی، بعد عاطفی هم دارد. نکته دیگر این است که برخلاف مهریه، اجرت‌المثل کار خانگی بعد از مرگ همسر به زن تعلق نمی‌گیرد. این دستمزد به زنان شاغل و زنانی که دختر دارند، هم کمتر تعلق می‌گیرد، با این فرض که زن شاغل کمتر کار خانگی انجام داده و به زنی که دختر داشته، دخترهای او کمک کرده‌اند. برای پرداخت این اجرت‌المثل، به‌جای توان اقتصادی مرد به شأن خانوادگی زن توجه می‌شود.

این موارد بخشی از ابعاد مادی و حقوقی کار خانگی بودند، این در حالی است که بعد عاطفی و بار روانی کار خانگی هم ابعاد مهمی هستند که در کنار دیگر ابعاد، نباید به آنها بی‌توجه بود.

کارشناس ارشد جامعه‌شناسی