زربافت فخر دوران صفویه و اصفهان

اصفهان امروز- راضیه چنگیز نائین |

عصر صفوی اوج شکوفایی هنر، معماری و صنایع‌دستی ایران بوده و مرکز این شکوفایی آن اصفهان بوده است. هنرمندان بسیاری برای آشنایی و فراموش‌نشدن صنایع‌دستی و هنرهایی که روزگاری در اصفهان به تعالی رسیده بودند، تلاش می‌کنند و به سراغ هنرهایی می‌روند که شاید کم‌تر به آنها پرداخته‌شده است. الهام علیرضایی ازجمله همین هنرمندان است که بیستم خردادماه امسال در نمایشگاهی با عنوان «مجموعه اصفهان» به مناسبت روز جهانی صنایع‌دستی در نگارخانه دوران به سراغ هنر سنتی و صنایع‌دستی فاخر ایران‌زمین یعنی زربافت اصفهان رفت و این هنر را در قالب جواهرات در معرض نگاه علاقه‌مندان قرارداد، «مجموعه اصفهان» با استقبال خوب مردم و علاقه‌مند به هنر روبه‌رو شد. مجموعه اصفهان الهام علیرضایی برخلاف بسیاری از مجموعه‌های دست سازه و صنایع‌دستی نگاه ویژه به پژوهش داشت و علاوه بر خلق آثار درباره هنر زربافت درباره تاریخچه، تکنیک‌ها و بافت‌هایش پژوهش‌های مفصلی انجام داده بود. الهام علیرضایی متولد 1352 در شهر اصفهان است او سال‌ها در حوزه نقاشی، نقدنویسی، ادبیات فعالیت داشته است. او در مقطعی از زندگی‌اش به هند سفر می‌کند و در این کشور جواهرسازی و طراحی جواهر را شروع کرده و از سال 2009 تا امروز در این حوزه فعالیت دارد. با الهام علیرضای به بهانه برپایی نمایشگاه و مجموعه اصفهان به گفت‌وگو نشستیم و از گذشته و آینده زربافت و وضعیت صنایع‌دستی و هنرهای اصیل ایرانی جویا شدیم.

ایده برپایی نمایشگاه «مجموعه اصفهان» چطور شکل گرفت و چرا نام اصفهان را برای این نمایشگاه انتخاب کرده‌اید؟

پروژه مجموعه اصفهان را در سال 1396 شروع کردم و سال 1401 پرزنت و معرفی کردم. این پروژه با مشکلات، چالش‌ها و اتفاقات بسیاری روبه‌رو شد. این پروژه کاملا و صد درصد با هزینه شخصی بود هرچند برای حمایت از پروژه به میراث فرهنگی هم مراجعه کردم اما ازاین‌گونه پروژه‌ها حمایتی نمی‌شود. زربافت هنر گرانی است از چله کشی ابریشم گرفته تا تاروپود طلا و نقره و گلابتون همگی بسیار گران هستند که همه را بدون هیچ حمایتی با هزینه شخصی ساخته و تولید کردم. یک سال روی این پروژه کار پژوهشی انجام دادم. کارها فست فشن نیست و کاملا دوستدار محیط‌زیست است چراکه خودم دغدغه محیط زیستی دارم. 8 اثر از آثار موجود در این مجموعه زربافت است و مابقی آثار دیگر با بهره‌گیری از تکنیک‌های دیگر است.

چه شد که تصمیم گرفتید نمایشگاه را در اصفهان برگزار کنید؟

من در گذشته زندگی می‌کنم و ایده تمامی کارهایم از دوران صفویه می‌آید من عاشق دوران صفویه هستم و نزدیک به چهارهزار کتاب در منزل دارم و دائما درباره تاریخ مطالعه می‌کنم. چون کانسپت کار و موضوع آثار درباره اصفهان بود خیلی دوست داشتم این نمایشگاه را حتما در اصفهان نیز برگزار کنم و همان‌طور که فکر می‌کردم در اصفهان کم‌تر از تهران با موضوع نمایشگاهم آشنا بودند و زربافت را نمی‌شناختند. خیلی‌ها بااینکه ما فیلم‌های پژوهشی نیز به نمایش گذاشته بودیم و توضیح داده بودیم می‌پرسیدند که چرا نام نمایشگاهتان اصفهان است؟ که همین نشان‌دهنده این است که این هنرها در اصفهان در حال فراموشی است.

در اصفهان از شما برای برگزاری نمایشگاه، تولید محتوا و اسپانسرینگ حمایتی شد؟

پس از ساخت زیورها برای تولید محتوا به اصفهان آمدم و برای اسپانسرینگ به خیلی‌ها مراجعه کردم اما متأسفانه هیچ‌کس حاضر نشد یک قران در این پروژه مشارکت کرده و اسپانسر شود. من قصد داشتم برای تولید محتوا فیلمی در اصفهان بسازم. برای مسائل فنی و اسپانسرینگ این کار که 13 دقیقه بود از اتاق بازرگانی گرفته تا متمولین اصفهان رایزنی کردم اما هیچ‌کس حاضر نشد اسپانسر پروژه باشد. من 7 دقیقه از این فیلم را با همکاری خانه قصر منشی اصفهان ساختم و بازهم با هزینه شخصی فیلم را تولید کردم و پروژه به اینجا رسید. گالری دوران خیلی به برگزاری این نمایشگاه کمک کردند و هم‌چنین شهرداری اصفهان در حوزه تبلیغات چند بنر شهری برای نمایشگاه در سطح شهر نصب کرد؛ اما هیچ‌کس از مسئولان میراث فرهنگی اصفهان برای بازدید نیامدند. تنها دو مسئول از موزه هنرهای تزئینی اصفهان از نمایشگاه من بازدید کردند. خیلی امیدوار بودم که فضای دانشگاهی محیا شود که بتوانم درباره این هنر بیشتر برای دانشجویان و علاقه‌مندان بگویم که این فضا محیا نشد.

استقبال از نمایشگاه در اصفهان چطور بود و چرا این نمایشگاه به مدت کوتاه و در چهار روز برگزار شد؟

من همین مجموعه را در گالری هنرهای ملی ایران در سعدآباد قبل از اصفهان نمایش داده بودم و هم در تهران و هم در اصفهان با استقبال بسیار خوب مردم و علاقه‌مندان روبه‌رو شدم. مخصوصا در اصفهان خیلی‌ها درباره پارچه زربافت و خواستگاهش که اصفهان بود چیزی نمی‌دانستند و سؤال می‌پرسیدند و کنجکاو بودند. به دلیل اینکه برنامه کاریم به‌گونه‌ای بود که به خارج از ایران سفری داشتم این تنها فرصتی بود که مجموعه را در چهار روز در اصفهان با کمک گالری دوران به نمایش بگذارم.

آیا برنامه‌ای برای برگزاری مجدد نمایشگاه مجموعه اصفهان دارید؟

من نصف پروژه‌ام را ساخته‌ام. کلا 16 زیور با تکنیک زربافت طراحی کرده بودم که موفق شدم 8 عدد آن را بسازم و به دلیل کمبود بودجه نتوانستم مابقی مجموعه را بسازم. چون اسپانسری برای این کار وجود ندارد مجبورم این آثار را خارج از ایران به فروش برسانم تا بتوانم پروژه را ادامه دهم و نمایشگاه دیگری برگزار کنم. 350 میلیون تومان برای این پروژه به‌صورت شخصی هزینه کردم که متأسفانه در مهد زربافت ایران یعنی اصفهان موفق به جذب اسپانسر نشدم و هیچ‌کس برای حمایت و مشارکت در این پروژه همکاری نکرد.

احتمالا برای افرادی که موفق به بازدید از نمایشگاه شما نشدند سؤال باشد که زربافت از چه زمانی در اصفهان وجود داشته و چه هنری است؟

زربافت فخر دوران صفویه بوده و اگر به تاریخ مراجعه کنید پادشاهان بسیاری به اصفهان می‌آمدند که از پادشاهان صفوی زربافت بگیرند کاشان هم زربافت دارد و بیشتر از اصفهان از پروژه‌ها حمایت می‌کند من اصفهان را انتخاب کردم چون به لحاظ فنی و تاریخی غنی‌تر است.

وضعیت صنایع‌دستی در اصفهان ازنظر شما که در این حوزه فعال هستید چگونه است؟

در اصفهان بسیاری از هنرها و صنایع‌دستی در حال نابودی و فراموشی است و هم چنان به‌صورت سنتی باقی‌مانده است. استادکارها کار جدیدی انجام نمی‌دهند و صنایع‌دستی و هنرهای اصفهان برای عصر حاضر ساخته نمی‌شوند و جوابگوی نیاز امروز نیستند. کسی نمی‌تواند پارچه زربافت سفارش دهد و به دیوار قاب کند اما وقتی همین زربافت تبدیل به زیور می‌شود کارآیی پیدا می‌کند و بیان امروزی پیدا می‌کند و همه دوست دارند این هنر را داشته باشند. این باعث می‌شود هم برای افرادی که در این حوزه کار می‌کنند و تمام چرخ‌هایشان گوشه انبار خاک می‌خورد تولید اشتغال شود و هم بازار بین‌المللی را جذب کرده و ارزآوری کند. این محصول در بازار جهانی خواهان دارد.

چرا هنرهای سنتی مثل زربافت در حال فراموشی است و برای فراموش‌نشدن این هنرها چه باید کرد؟

به دلیل مسائل اقتصادی همه می‌خواهند محصولی تولید کنند که سریع‌تر به درآمدزایی برسند من هم شاید هزینه‌ای که برای این پروژه کردم هیچ‌وقت برنگردد اما این سرمایه‌گذاری معنوی برای دانشجویان و فعالان این هنر است. پژوهش مسئله‌ای که به دلایل مالی در صنایع‌دستی حذف‌شده است. من پژوهش‌های زیادی برای این مجموعه داشتم؛ اما اکثر هنرمندان و فعالان صنایع‌دستی وقت و انرژی برای پژوهش در حوزه صنایع‌دستی نمی‌گذارند. تا کی اصفهان می‌خواهد بشقاب میناکاری تولید کند و به‌عنوان صنایع‌دستی هیچ کار نو و جدیدی انجام نشود! و نگذارند افراد جدید وارد حوزه صنایع‌دستی شوند و از فکرها و ایده‌های جدید استقبال نشود؟!

سخن پایانی؟

امیدوارم همه‌چیزهایی که داریم از بین نرود. من به‌شخصه توانم همه این چیزی است که انجام دادم ولی حتی برای ادامه پروژه الان صفر شدم و نمی‌دانم می‌توانم پروژه را ادامه دهم یا نه ولی ارگان هایی مانند میراث فرهنگی می‌توانند برای پیش برد این پروژه‌ها کمک کنند. این پروژه حلقه اتصال فرهنگ و اقتصاد است. پروژه‌های این‌چنینی اشتغال‌زایی و کارآفرینی می‌کند. من به‌جای اینکه در کشورم و در کنار جوان‌ها باشم و بتوانم حلقه‌های فرهنگی و اقتصادی را به هم وصل کنم درنهایت مجبورم برای پروژه‌ام از ایران بروم. با این روند آینده خوبی برای صنایع‌دستی و میراث‌های در حال فراموشی اصفهان نمی‌بینم.