طنین آوای موسیقی مقامی در اصفهان

اینجا سکوت حکم‌فرما است فقط صدای نفس‌های افراد شنیده می‌شود تا نوایی جادویی ساز دوتار نواخته می‌شود این چه جادویی است که همه را محصور خودکرده است، فقط با دوتار این‌چنین طنینی از خود ایجاد می‌کند که انگار از ته وجود آدمی نواخته می‌شود، حتی برای منی که کمتر صدای ساز دوتار را شنیده‌ام آن‌چنان این موسیقی محصورکننده است که گویی سالیان سال است با این آواز بزرگ وزندگی کرده‌ام، نوایش همچون لالایی مادر آرام‌بخش است اما سرتاسر ناگفته از فرهنگ کهن دارد، دوتار این ساز عرفانی چند هزارساله چه قدرتی دارد که توانسته بانوایش دل‌ها را همراه خود کند و این‌چنین مخاطب را به فکر فروبرد.

دوتار قدمتی چند هزارساله دارد. ظاهراً اسنادی هست که تا سه هزار سال، تاریخ این ساز را نشان می‌دهد. این ساز، دیگر فقط یک ساز مردمی روستایی یا شهری ایرانی نیست، بلکه حالا هنرمندان ایرانی با دوتار، ردیف‌های موسیقی ایرانی را زینت‌بخش کنسرت‌های بزرگ‌ترین گروه‌های موسیقی اروپایی می‌کنند. امروزه حوزه‌های نواختن دوتار عبارت‌اند از شمال خراسان در شهرهای قوچان، بجنورد، شیروان و ... تا جنوب و شرق خراسان در شهرهای تربت‌جام، تایباد، فردوس و... است. که این ساز در نواحی مختلف، با اندکی تغییر در شکل و نحوه نوازندگی دیده می‌شود.

مردم مناطق خراسان قصه‌ها و داستان‌های خود را در قالب آهنگ‌هایی زیبا سینه‌به‌سینه به نسل‌های کنونی منتقل کرده‌اند. در خطه خراسان بزرگ به نوازندگان دوتار، آوازخوان، داستان‌گو، سراینده و سازندهٔ ساز (دوتار) «بخشی» یا «خنیاگر» میگویند. در سال‌های اخیر، به دلیل عدم‌حمایت از موسیقی و مخصوصاً موسیقی سنتی، روزبه‌روز سلیقه موسیقایی مردم تغییر کرده و این سبک موسیقی، به‌ویژه‌این میراث کهن به فراموشی سپرده‌شده است.

اما بار دیگر دفتر تخصصی موسیقی اصفهان«هنرسرای خورشید» در راستای اشاعه موسیقی مقامی اقدام به برگزاری شب موسیقی مقامی کرد تا شهروندان این شهر صاحب مکتب موسیقی با اشتراک موسیقی اصفهان با موسیقی مقامی سایر نواحی آشنا شوند. عنوان برنامه شب موسیقی مقامی«تربت‌جام» است و در آن استاد سعید سرور احمدی، فرزند ارشد مرحوم استاد عبدالله سرور احمدی، دوتار نواز چیره‌دست کشور به یاد پدر دوتار می‌نوازد و در کنار استاد حبیب حبیبی فرد، خواننده آوازهای محلی، شش مقام موسیقی تربت‌جام «مقام الله مدد»،«مقام الاهو»،«مقام چهاربیتی جمشیدی»،«مقام نوایی»،«مقام یارالله» و«مقام چهاربیتی هزارگی» را اجرا می‌کنند، اجرایی که برگرفته از ندگی و فرهنگ‌عامه مردم آن منطقه دارد، باوجوداینکه مردم اصفهان شاید بافرهنگ وزندگی آن مردم منطقه اطلاع نداشته باشند و به‌خوبی با آواز و ساز تربت‌جام ارتباط برقرار کرده به‌طوریکه پس از پایان هر اجرا آن‌چنان مخاطبان از اجرا خوشش آمده که به احترام نوازنده و خواننده از جا بر پا می‌خیزند و آنان را تشویق می‌کنند، اینجا است که می‌فهمی موسیقی زبان جهان و پیونددهنده انسان‌ها با یکدیگر است.

حفظ و اشاعه موسیقی مقامی به‌عنوان یک اولویت در «هنرسرای خورشید» دنبال می‌شود

سجاد رضایی، رئیس دفتر تخصصی موسیقی شهرداری اصفهان در حاشیه برگزاری این مراسم به اصفهان امروز می‌گوید: یکی از سیاست‌های مهم این دفتر در کنار پرداختن به مکتب موسیقی اصفهان اشاعه وزنده نگه‌داشتن موسیقی مقامی است زیرا این نوع موسیقی بخشی از هویت کشور ما است و ما در دفتر تخصصی موسیقی شهرداری اصفهان با کمک اعضای شورای دفتر تخصصی، در طی این سال‌ها سعی کرده‌ایم مطرح ترین نوازنده‌ها و خواننده‌های موسیقی مقامی کشور را به اصفهان دعوت کنیم.

او ادامه داد: در کنار دعوت این استادان برای اجرای موسیقی مقامی در هنرسرای خورشید، از اجراهای آن‌ها تصویربرداری و صدابرداری تخصصی‌شده است که به‌صورت آلبوم تولید شود تا علاقه‌مندان بیشتری بتوانند از این سبک موسیقی بهره ببرند، شب موسیقی«تربت‌جام» دومین برنامه این دفتر است که در هنرسرای خورشید اجرا می‌شود.

رئیس دفتر تخصصی موسیقی شهرداری اصفهان با تشریح انتخاب موسیقی تربت‌جام برای اجرا در هنرسرای خورشید، تصریح کرد: «گنجینه» یا «موزه » معمولاً محل نگهداری میراث ارزشمندی است که با نو شدن روز و روزگار از چرخه زندگی روزمره بیرون افتاده و گرد فراموشی بران نشسته است. ازاین‌رو موزه‌ها همواره از گذشته سخن میگویند. اما لقب گنجینه زنده» یا « موزۀ زنده» که به تربت‌جام داده‌شده، اشاره به ماندگاری و تداوم میراث گران‌بهای کهن در زندگی امروزی مردم این خطه است.

او اضافه کرد: موسیقی که موضوع نشست فعلی است. از مشخص‌ترین جلوه‌های این میراث ارزشمند در تربت‌جام است محوریت ساز دوتار در اجرای موسیقی این منطقه نشانه‌ای قوی از اتصال به سنت‌های نوازندگی هزاران ساله است. این ساز با قدمتی بین ۴ تا ۶ هزار سال، مادر بسیاری از سازهای چند هزار سال اخیر است سازهایی با تنوع بسیار در شکل صدادهی گستردگی محدوده نغمه‌ها و.... بااین‌وجود سازد و تار با تکیه همچنان حض به دوسیم و وسعت نغمگی‌ای فقط کمی بیشتر از یک ذی الکل (اکتاو) همچنان حضوری پررنگ و مؤثر در موسیقی نواحی ایران و حتی در موسیقی ملل دارد.

رضایی ادامه داد: میراثی از دل ،تاریخ که همچنان به بقای خود در دوره جدید ادامه می‌دهد و حاوی ارزش‌های فرهنگی کهن است. «نغمه و وزن» (ايقاع) دو رکن اساسی موسیقی‌اند اگر ازنظر تنوع مقام‌ها (گام‌ها) و گستردگی نغمه‌ها موسیقی هیچ ناحیه‌ای از ایران قابل‌مقایسه با موسیقی دستگاهی ،نیست و در هر منطقه‌ای ممکن است فقط چند مقام انگشت‌شمار موردتوجه قرار گیرد یا بارز باشد اما در مورد رکن دوم یا وزن وضعیت به‌طورکلی متفاوت است.

او تأکید کرد:موسیقی نواحی ایران درزمینهٔ ایقاع میراث دار مجموعه بزرگی از وزن‌های بسیار متنوع است که ازنظر تعداد و پیچیدگی ساختاری بسیار برتر از دورهای ایقاعی محدود موسیقی دستگاهی‌اند این الگوهای متنوع و پیشرفته ،وزنی به‌طور کامل در تارو بود مقام‌های موسیقی نواحی ایران تنیده‌اند و درگذر زمان به بهترین شکل با ساختار مقام‌ها عجین شده‌اند.

دفتر تخصصی موسیقی شهرداری اصفهان به‌عنوان الگو در اشاعه موسیقی مقامی در کشور باید شناخته شود

استاد سعید سرور احمدی، فرزند ارشد مرحوم استاد عبدالله سرور احمدی، دوتار نواز در حاشیه مراسم به اصفهان امروز می‌گوید: موسیقی مقامی تاریخ ریشه نامحدودی در اعماق تاریخ دارد و این موسیقی برگرفته از سنت‌ها،آیین‌ها، شادی‌ها، غم‌ها و خرده‌فرهنگ‌هایی است که هم در کنار یکدیگر جمع شدند و پابه عرصه فرهنگ گذاشتند و هم در عرصه آواز و موسیقی به این درجه رسیده‌اند.

او با اشاره به ویژگی موسیقی مقامی ایران در عرصه بین‌الملل افزود: این نوع موسیقی همان موسیقی فولکلور است و به دلیل اینکه موسیقی فولکلور برگرفته از فرهنگ‌عامه مردم است که به زبان موسیقی و آواز ارائه می‌شود، به‌طورقطع از تأثیرگذاری بالایی در عرصه ملی و بین‌الملل برخوردار است و این ویژگی در موسیقی تربت‌جام بیشتر دیده می‌شود زیرا اشعاری که در قالب مقام‌های موسیقی این منطقه اجرا می‌شود به خاطر برخورداری از فرهنگ‌عامه غنی چه ازلحاظ آوازی و سازی ماندگار است.

این استاد دوتار نواز ادامه داد: درواقع موسیقی تربت‌جام به خاطر نود بیشترش در زندگی مردم، از ماندگاری بالایی برخوردار است و به همین خاطر است که موسیقی مقامی تربت‌جام برخلاف برخی از موسیقی مقامی مناطق دیگر طرفدار زیادی دارد و همین امر باعث شده که این موسیقی رو به فراموشی سپرده نشود.

او اظهار کرد: موسیقی تربت‌جام طرفدار زیادی برای آموزش چه در داخل تربت‌جام و چه در سایر شهرهای کشور دارد،سال گذشته همایش بین‌المللی «هزاره شیخ احمد جام» عارف قرن چهارم و پنجم برگزار شد که در این همایش حدود 202 نوازنده تربت‌جام جمع شدند و به‌افتخار حضرت شیخ احمد جام«مقام الله محمد» که زندگی‌نامه حضرت شیخ است را اجرا کردند که این دلدادگی و عاشقی مردم به موسیقی تربت‌جام را می‌رساند و این نشانه‌ای است که موسیقی تربت‌جام زنده است و نفس می‌کشد.

سرور احمدی گفت: اینکه نهادی همچون شهرداری اصفهان در راستای اشاعه موسیقی مقامی اقدام به برگزاری این نوع برنامه‌ها برای شهروندان می‌کند، اقدامی تحسین‌برانگیز است و این نشان می‌دهد که دفتر تخصصی موسیقی شهرداری اصفهان و اعضای شورای آن بله اهمیت حفظ و اشاعه موسیقی مقامی در عصر حاضر پی برده‌اند اما نیاز است این‌گونه اقدامات در سایر نقاط مختلف کشور تسری پیدا بکند و در کنار برگزاری این مراسم‌ها متولیان امر اقدام به تربیت شاگرد در این عرصه کنند زیرا رکن اساسی حفظ و اشاعه موسیقی آموزش و تربت شاگرد در این عرصه است.

او با اشاره به فصل مشترک موسیقی تربت‌جام با موسیقی اصفهان اظهار کرد: در پایان اجرا استاد سید رضا طباطبایی،یکی از مفاخر مکتب موسیقی اصفهان به ما اعلام کرد که شما شور نواختید و به‌راستی این‌چنین است پرده‌بندی ساز دوتار شور است و به نظر من شور نوازی فصل مشترک موسیقی تربت‌جام با مکتب موسیقی اصفهان است.

فصل مشترک مکتب موسیقی اصفهان با موسیقی‌های مقامی کشور

استاد حبیب حبیبی فرد، خواننده آوازهای محلی تربت‌جام به اصفهان امروز می‌گوید: تأثیرپذیری و تأثیرگذاری مقامات موسیقی تربت‌جام جنبه عرفانی، حماسی و مذهبی است بسیاری از مقامات موسیقی این خطه همچون«مقام الله»،«مقام ثارالله» و غیره کارکرد عرفانی و مذهبی دارد به همین جهت موسیقی مقامی تربت‌جام را موسیقی عرفانی برگرفته از فرهنگ‌عامه مردم می‌دانند.

او ادامه داد: حتی اگر به اشعار عاشقانه موسیقی این منطقه نگاه کنید اشعار عاشقانه از نوع عرفانی است و حتی اشعار عاشقانه از جنس عشق‌های زمینی به خاطر حجب و حیا مردم این منطقه از نوعی ادب و احترام برخوردار است به همین جهت است که موسیقی تربت‌جام به عنوان موسیقی‌های دارای لعب و لهو شناخته نمی‌شود.

خواننده آوازهای محلی تربت‌جام تأکید کرد: برای حفاظت از موسیقی‌های مقامی باید کارهای تحقیقی و پژوهشی همراه با اجرا صحیح و درست صورت گیرد و اقدام مسئولین و متولیان امر برای حفاظت از این نوع موسیقی فقط حفاظت اصالت‌ها درزمینهٔ گفتار نباشد بلکه در زبان عمل هم به این امر پایبند باشند و اصالت‌ها را حفظ کنند.

او گفت: اصفهان یکی از پایه‌های مهم موسیقی در کشور است هرچند برخی‌ها این شهر را به‌عنوان شهری دارای مکتب موسیقی باور ندارند اما به نظر من این شهر یکی از غنی‌ترین مکاتب موسیقی کشور را دارا است و همین غنی بودن موسیقی در این شهر است که فصل مشترکی با موسیقی مقامی‌های کل نواحی کشور دارد.