بازگشت هیاهو به کبوترخانه‌ها
با از بین رفتن کاربری کبوترخانه‌ها در کشاورزی امروز، این سازه‌های ویژه رو به نابودی می‌روند. با تغییر کاربری این فضاها، تقویت جنبه توریستی، خلق آثار هنری و برگزاری نمایشگاه‌های هنری در آنها، می‌توان به زنده ماندن این بناها کمک کرد. گروه هنری پرسبوک در این زمینه پیش‌قدم شده است.
کبوترها از داخل حفره‌های فراوان برج‌های کبوتر پر می‌کشند و صدای بال‌هایشان در وسط برج، طنین‌انداز می‌شود. این صدایی است که دیگر کمتر در کبوترخانه‌های کشور می‌شنویم.
کبوترخانه‌ها زادبوم کبوترها به‌حساب می‌آمدند و قدمت زیادی برای آنها در ایران و جهان متصور است. گفته‌شده که در انگلستان از 800 سال پیش و در ایران از بیش از هزار سال قبل، برج‌های کبوتر وجود داشته است. از کبوترخانه‌های غرب اروپا برای کود، تخم و گوشت کبوترها استفاده می‌شد و در آنها به شاهزاده‌ها، آموزش شکار می‌دادند. در ایران اما این برج‌ها داستان دیگری داشتند. ابداع این سازه‌ها با ابداع کاریزها برای کشاورزی ایران هم‌زمان بوده؛ یکی برای تأمین آب کشاورزی و دیگری برای استفاده از فضله کبوترها به‌عنوان کود. از این فضله‌ها در دباغی و چرم‌سازی هم استفاده می‌شد. تکنیک ساخت برج‌های کبوتر در ایران، آنقدر قدیمی است که حتی متعلق به تمدن بین‌النهرین دانسته می‌شود.
گروه هنری پرسبوک که برای نخستین بار در کشور، دست به برگزاری جشنواره‌های هنری در فضای مجازی زد و در قالب هفتمين برنامه هنر معاصر خود، تصمیم به اجرای آثار هنری در کبوترخانه‌های فراوان اطراف اصفهان گرفته است. هنرمندان این گروه بر این باورند که می‌توان فرهنگ را از طریق رسانه‌های عمومی گسترش داد.
در راستای گسترش فرهنگ از طریق رسانه‌های عمومی، این گروه هنری به دنبال شکل‌گیری گروه هنر معاصر ایران و ساماندهی غیرانتفاعی این بخش از جامعه فرهنگی است. ازنظر اعضای این گروه، نگاه غیرتخصصی دولت به فرهنگ، شرایط نابسامان حاکم بر جامعه هنری ایران و خلأهای موجود در ساماندهی و مدیریت نهادهای مردمی، باعث سکون و رخوت فرهنگ شده است.
به دلیل اینکه ایجاد بسترهای مناسب برای تبادل خلاقیت هنرمندان و منتقدان در زمینه‌های مختلف هنری از اهداف پرسبوک است، آنها به خلق آثار هنری در رشته‌های نقاشی، طراحی، عکاسی، مجسمه‌سازی، گرافیک، هنر محیطی، پرفورمنس، تصویرسازی، وب‌آرت، ویدئوآرت و اینستالیشن اهمیت می‌دهند، برای این کار، فضاهای جدیدی را برمی‌گزیند و با خلق آثار هنری در آنها، معنای دیگری به آنها می‌بخشد.
در همین راستا، این گروه به خلق آثار هنری در کبوترخانه‌ها برای گسترش ارزش‌هاى تاريخى و فرهنگى این برج‌ها دست‌زده است. گروه پرسبوک که قرار است در برج‌های کبوتر فراوان شهرستان درچه و در سایتی هنری بین پل جویی و پل خواجو دست به خلق آثار هنری بزند، اخیراً با همکاری موسسه بين‌المللى ايوان، جلسه‌ای برای تبیین اهمیت این برج‌های کبوتر برگزار کرد.
مهری اذانی، دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری و عضو هیئت‌علمی دانشگاه نجف‌آباد که در این جلسه حضور داشت، برای تبیین اهمیت کبوترخانه‌ها به این موضوع اشاره کرد که یکی از پادشاهان ایلخانی به شکارچی‌ها، اجازه شکار در اطراف کبوترخانه‌ها را نمی‌داده است.
به گفته او این کبوترخانه‌ها در طول تاریخ اصفهان، کمتر و کمتر شدند: «به گفته شاردن، سیاح فرانسوی در دوره شاه‌عباس بیش از سه‌هزار کبوترخانه در اطراف اصفهان بود که براساس آمار سال 65، این تعداد در این سال به 606 برج رسید و اکنون هم کمتر از 60 کبوترخانه‌ها در استان و 11 تا در شهر اصفهان وجود دارد.»
این سازه‌های لانه‌سازی کبوترها، در نقاط مختلف کشور وجود داشته و مالکیت آنها هم دولتی، سلطنتی، وقفی، خصوصی و اربابی بوده است. به گفته شاردن، مالکیت کبوترخانه‌ها در دوران صفوی، اغلب متعلق به متدین‌های مسلمان بوده و بقیه ادیان، حق ساخت آنها را نداشته‌اند. مالیات‌های سنگینی هم به مالکان این سازه‌ها تعلق می‌گرفته، برج‌های کبوتر، خریدوفروش می‌شد و حتی به‌عنوان مهریه در قباله زنان می‌آمد.
براساس پژوهش‌های اذانی، کبوترخانه‌ها در سراسر استان اصفهان پراکنده بوده‌اند و در روستای گورت هم تراکم زیادی داشتند. در سِده هم تعداد زیادی کبوترخانه وجود داشته، اذانی می‌گوید: «کبوترخانه در این ناحیه آنقدر اهمیت داشت که در گذشته در ده ولاشان سده، تازه‌داماد با کمک اهالی، یک کبوترخانه می‌ساخت.»
کبوترخانه‌ها در هر کشوری، معماری خاص خود را داشتند و معماری آنها در کشور ما هم به سه شکل استوانه‌ای، چهارگوش و چندترکیبی بود که برج‌های 18قلو در مبارکه، مثالی از این شکل سازه است. کبوترخانه‌های ایران از سایر بناها هم بلندتر ساخته می‌شدند تا نگاه را جذب کنند. اذانی می‌گوید: «کبوترخانه‌های ایران را از آجر و خشت می‌ساختند، به روی آنها، گچ آهک می‌کشیدند و فضاهایی برای لانه کبوتر هم داشتند.» کمپر، سیاح دیگری که به اصفهان آمده، هم به ساخته‌شدن برج‌های کبوتر منطقه هزارجریب از خشت خام اشاره می‌کند.
به گفته اذانی، ساخت این آشیانه‌ها ازنظر زیست‌محیطی، تابع اقلیم بوده و به همین دلیل از مصالح گل، رس و کاه به‌عنوان عایق حرارتی و صوتی در آنها استفاده می‌شده تا گرما، خنکی و آرامش را برای کبوترها فراهم کند. ساخت این برج‌ها هم به‌گونه‌ای بوده که حداکثر تعداد لانه و ظرفیت برای کبوترها در آنها فراهم شود. او می‌گوید: «برای حفظ استحکام این برج‌ها، در درون آنها از تیرچه متقاطع و در بیرونشان از ساروج استفاده می‌کردند. دریچه‌هایی هم در بالای این برج‌ها برای تبادل حرارتی تعبیه می‌شد. دیوارهای مخروطی این برج‌ها هم به دلیل ضخامتشان به زلزله مقاوم بودند.»
این برج‌ها تنوع فرم هم داشتند، برج‌هایی که جزء بناهای زادبومی ایران به‌حساب می‌آیند. اذانی می‌گوید: «این سازه‌ها به زمین‌های کشاورزی، آب، سبک زندگی و دانش بومی مردم وابسته بودند و به همین دلیل هر چه از زاینده‌رود دور می‌شویم، پراکندگی آنها بیشتر و تعدادشان کمتر می‌شد.»
با از دست رفتن کاربرد اقتصادی این برج‌ها، خطر نابودی آنها جدی است، جاذبه توریستی کبوترخانه‌ها اما می‌تواند به حفظ آنها کمک کند. به گفته اذانی در دوحه قطر از طریق کبوترخانه‌ها، در صنعت گردشگری کسب درآمد می‌شود. در ورزنه هم نمایشگاه صنایع‌دستی در کبوترخانه‌ها برگزار شد و در آشیانه‌های آنها، اشیای صنایع‌دستی چیدند.