پشت پرده یک شایعه مشکوک
نخستین بار حسن محمدی، سردبیر سایت امید هسته‌ای در توییتر خود نوشت: «شنیده‌هایى فراتر از شنیده، حکایت از استعفاى محمدجواد ظریف دارد که دو روز پیش تقدیم رئیس جمهور کرده است.» این شایعه، اما عصر پنجشنبه با توئیتی از سوی محمود واعظی رئیس دفتر رئیس جمهوری قویاً تکذیب شد.
روزنامه ایران نوشت: نخستین بار حسن محمدی، سردبیر سایت امید هسته‌ای در توییتر خود نوشت: «شنیده‌هایى فراتر از شنیده، حکایت از استعفاى محمدجواد ظریف دارد که دو روز پیش تقدیم رئیس جمهور کرده است.» این شایعه، اما عصر پنجشنبه با توئیتی از سوی محمود واعظی رئیس دفتر رئیس جمهوری قویاً تکذیب شد.
موضعگیری و استقبال منسوبان به جریان منتقد دولت و مخالف برجام از این شایعه به نحوی بود که برخی رسانه‌ها در تحلیل‌های خود به گمانه‌زنی‌ها درباره آینده سیاسی ظریف اشاره کردند. گمانه‌زنی‌هایی که با محوریت حضور احتمالی ظریف در انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ مطرح شده بود و البته با این واکنش قاطع خود او مواجه شد که گفت: «به سیاست داخلی علاقه‌ای ندارد و حاضر است حتی سند محضری بدهد که در دوره بعدی انتخابات ریاست جمهوری نامزد نخواهد شد.»
حسن محمدی فعال رسانه‌ای که اولین توییت درباره استعفای ظریف را منتشر کرده بود، اما در گفت: وگو با «ایران» بر موضع خود اصرار و این پرسش را مطرح کرد که چرا وزارت امور خارجه به این شایعه واکنش نشان نداده است، پرسشی که در پیگیری «ایران» از منبع آگاه وزارت امور خارجه ضمن تکذیب استعفای ظریف، اینگونه پاسخ گرفت: «به چنین ادعا‌هایی به دلیل تکراری بودن و دامن نزدن به هدف‌هایی که یک جریان خاص دنبال می‌کنند واکنش نشان نمی‌دهیم».
روزنامه اعتماد نوشت:
«ظریف استعفا نکرده است»، توضیح دقیقی درمورد آنچه اتفاق افتاده نیست. وقتی می‌گوییم «ظریف استعفا نکرده است» که آقای وزیر امور خارجه لااقل به اینکه استعفا کند، حتی اگر شده در تنهایی خود فکر کرده باشد، اما به هر دلیل، درنهایت تصمیمی دیگر گرفته و اقدام به استعفا نکرده باشد. البته نمی‌خواهیم بگوییم که ما منابع خبری موثقی در «فکر و ذهن آقای وزیر» داریم و الان هم داریم مستقیما از «مرکز تصمیم‌گیری در مغز ظریف» به شما مخاطبان گزارش می‌دهیم، خیر! ما هرگز مدعی نبوده و نیستیم که ظریف یا هر یک از دیگر از وزرا و روسای بخش‌های مختلف دولت هرگز به «استعفا» یا هر تصمیم و اقدام دیگری فکر نکرده‌اند. بلکه برعکس شاید نه یک‌بار و چندبار، بلکه صد‌ها و هزاران بار اینکه دست از این کار پرزحمت و کم‌منفعت بکشند، از ذهن و فکرشان گذشته باشد و هنوز هم می‌گذرد. آنچه ما می‌دانیم و می‌گوییم صرفا این است که پیگیری‌های خبری‌مان از منابع آگاه در وزارت خارجه و البته مجلس شورای اسلامی از این حکایت دارند که نه‌تن‌ها ظریف استعفا نکرده، بلکه لااقل در چند ماه اخیر، صحبتی از استعفا نیز میان او و رییس‌جمهور و حتی او و معاونان و همکارانش به میان نیامده است.
مخالفان دولت کلید زدند: ساخت «چیزها» از «هیچ‌چیز»
اگرچه ما هم شنیده‌ایم که «تا نباشد چیزکی، مردم نسازند چیزها»، اما حالا این‌طور که از شواهد و قرائن برآمده از تحرکات رسانه‌ای و اقدامات سیاسی طیفی از مخالفان دولت پیداست، انگار دوره این امثال و حکم کهن سرآمده و امروزه، هستند مردمانی که بلدند بهتر از آنچه در مخیله‌تان بگنجد، «چیز‌هایی متعدد» بسازند، بی‌آنکه «چیزکی» موجود بوده باشد. تا آنجا که در همین فقره اخیر، این مردمان دست به کارِ ساخت چیز‌هایی شده و از آنچه ذهن و مغز ظریف که هیچ، حتی «روحش هم بی‌خبر است»، خبر داده و می‌دهند و جالب آنکه در اثبات این مدعای بی‌اساس، علاوه بر انتشار ارایه دلایل احتمالی این استعفا، مشخصا از «اعتقادات رییس‌جمهوری» نیز سخن می‌گویند. روزنامه «صبح نو» نزدیک به محمدباقر قالیباف و البته رسانه‌های نزدیک به جبهه پایداری همچون «قرارگاه سایبری عمار» ازجمله مدعیان استعفای ظریف هستند که در یکی، دو روز گذشته به این شایعات دامن زده و نوشتند: «شنیده شده ظریف درپی اختلاف‌نظر با رییس‌جمهور درباره «تعهدات اروپا در برجام» استعفا داده است. روحانی معتقد است علت عدم پایبندی اروپا و شکست برجام، اشتباهات وزارت خارجه در روند مذاکرات بوده و ظریف نیز با مشاهده عدم‌پشتیبانی روحانی استعفا داده است.»
شکستن صبر «پایداری»
البته زمزمه‌های اولیه این شایعه حدود ۴۸ ساعت پیش از آنکه مخالفان دولت، رسما اقدام به نشر آن کنند، شنیده می‌شد. زمزمه‌هایی که منشا آن‌ها با یک پیگیری خبری ساده قابل ردیابی بود و به روشنی نشان می‌داد که این مسائل نه تنها از وزارت امور خارجه یا دیگر بخش‌های دولت درز نکرده، بلکه مشخصا از جایی بیرون از دولت و احتمالا نزدیک به مخالفان دولت کلید خورده است. این‌طور که پیداست مخالفان دولت ترجیح می‌دادند این خبر از طریق تکذیبیه آن از جانب یک مقام رسمی در وزارت خارجه یا بخش‌های دیگر دولت به گوش مخاطب برسد و اگر هم چنین نشد که نشد، حداقل ابتدا در رسانه‌ای اصلاح‌طلب یا حامی دولت منتشر شود. هر چند این اتفاق هم نیفتاد و درنهایت رسانه‌های مخالف دولت، آن هم طیفی از تندروترین این مخالفان ناچار به نشر «شایعه استعفای ظریف» شدند.
سناریوی جدید مخالفان دولت: از استعفای یکی تا استعفای همه
این درحالی است که یک منبع آگاه در مجلس که به‌دلیل بی‌اساس بودن اصل خبر استعفا و پرهیز از دامن زدن نابجا به این شایعات، نخواست نام‌شان فاش شود، معتقد است که «وزرایی همچون ظریف و زنگنه اهل استعفا و عقب‌نشینی نیستند و آنچه مخالفان دولت شایعه کرده‌اند، صرفا آمال و آرزوهای‌شان بوده است.» این نماینده نزدیک به وزرای امور خارجه و نفت همچنین تاکید کرده که این جوسازی‌های سیاسی-رسانه‌ای نوعی ماهیگیری از آب گل‌آلود است؛ آن‌ها می‌خواهند استعفای وزرایی همچون عباس آخوندی و حسن قاضی‌زاده هاشمی را به اتفاقی سریالی در دولت بدل کرده و این‌طور القا کنند که همه وزرای روحانی از همکاری با دولت و شخص رییس‌جمهور به ستوه آمده و به اصطلاح بریده‌اند. در حالی که واقعیت حاکم بر فضای همکاری وزرا و رییس‌جمهور و مجموعه دولت از این قرار است که با وجود افزایش مشکلات اقتصادی در ماه‌های گذشته، همدلی و همکاری در کابینه افزایش یافته و به‌خصوص پس از آخرین مرحله ترمیم تیم اقتصادی و اضافه شدن ۴ وزیر جدید در بخش‌های مهم تیم اقتصادی، مجموعه دولت در هماهنگی قابل‌قبولی به سر می‌برد.
استعفای ظریف؟! نمایندگان تکذیب کردند!
البته این منبع آگاه تنها کسی نبود که شایعه استعفای ظریف را از اساس تکذیب و آن را جوسازی مخالفان دولت خوانده است. بنابر پیگیری‌های خبرنگار «اعتماد» از حدود ۱۰ نفر از نمایندگان، نه‌تن‌ها این شایعات محلی از اعراب ندارد، بلکه حتی نزدیک به واقعیت نیز نبوده و به بیان دیگر مثالی است از اینکه در این دوره و زمانه، دیگر لزوما نباید «چیزکی» باشد تا از آن، «چیزها» ساخته شود. محمدجواد فتحی و سیده‌فاطمه ذوالقدر، نمایندگان تهران در مجلس، صادق حسنی‌جوریابی نماینده رشت، جلال میرزایی نماینده ایلام و رییس کمیته سیاسی فراکسیون امید، عبدالکریم حسین‌زاده، نایب‌رییس این فراکسیون، فاطمه سعیدی و بهرام پارسایی، سخنگویان فعلی و پیشین فراکسیون امید، علیرضا رحیمی عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی و البته هیات رییسه مجلس ازجمله نمایندگان اصلاح‌طلب و اعتدالی هستند که شایعه استعفای ظریف را از اساس تکذیب کرده و جالب اینکه برخی اصولگرایان نزدیک به جبهه پایداری همچون احمد علیرضابیگی، هدایت خادمی و علیرضا سلیمی نمایندگان اصولگرای تبریز، ایذه و محلات نیز در مواجهه با پرسش «اعتماد» درباره این شایعه یا اظهار بی‌اطلاعی کرده‌اند، یا تکذیب یا سکوت.
شایعه استعفای ظریف در تهران؛ ظریف در آسمان دهلی
اما این همه ماجرا نیست. شاید آنچه علاوه بر تکذیب خبری این استعفا، شایعه را به نحوی منطقی و مستدل رد می‌کند، اقدامات و تحرکات سیاسی ظریف در روز‌های گذشته باشد. اقداماتی که وزیر امور خارجه در روز‌هایی که شایعه استعفایش ساخته و بعد با یکی، دو روز تاخیر منتشر شد، انجام داد. نگاهی به اخبار دیپلماسی در هفته گذشته نشان می‌دهد محمدجواد ظریف در روز‌هایی که شایعه استعفایش اینجا و آنجا زمزمه می‌شد، در دهلی‌نو به‌سر می‌برده و در تمام این مدت نیز سخت مشغول مذاکره با مقام‌های ارشد هندوستان و چند کشور دیگر همچون وزیر امور خارجه فعلی اسپانیا و نخست‌وزیر سابق ایتالیا بوده است. مذاکراتی که همچون دیدار و گفت‌وگوی ظریف با سوشا سواراج، وزیر امور خارجه هند در دهلی‌نو، پایتخت این کشور انجام شده است.
به بیان دیگر شایعه استعفای یکی از موفق‌ترین وزرای دولت درست در روز‌هایی ساخته و منتشر شده که ظریف حتی در تهران هم نبوده که من‌باب مثال، شایعه‌سازان مطابق فرمول مرسوم این دست شایعات، ادعا کنند «وزیر خارجه چند روز گذشته در محل کارش حاضر نشده است!»، اما این تمام آنچه در استدلال برای رد این شایعه گفته و شنیده شده، نیست؛ چراکه شایعه استعفای وزیر امور خارجه در حال و اوضاعی مطرح و منتشر شده که ظریف در این مدت علاوه بر اقدامات و فعالیت‌های رسمی و اداری معمول خود، حتی فعالیت‌های اضافه بر سازمان و ورای مسوولیت اداری در وزارت امور خارجه همچون فعالیت‌های توییتری‌اش را نیز طبق روال معمول پی گرفته است.
ناتوانی چشمان «پایداری» در نگریستن از منظر مخالف
ظریف در این مدت از قضا به بحث برجام و نحوه برخورد غیرقانونی امریکایی‌ها با توافق هسته‌ای نیز پرداخت و مشخصا در یکی از چند توییتی که در این چند روز نوشت، به حواشی سفر اخیر مایک پمپئو، وزیر امور خارجه ایالات متحده به منطقه خاورمیانه و دیدار با سران کشور‌های عربی واکنش نشان داد. اما شاید توییت جالب‌تر ظریف وقتی بود که در واکنش به عکسی از دونالد ترامپ و جمعی از مقام‌های ارشد دولت امریکا که همگی دوربین‌های مخصوص تماشای تصاویر «واقعیت افزوده» به چشم داشتند، نوشت: «می‌گویند یک عکس، هزار حرف برای گفتن دارد. اما این عکس بیش از هزار حرف از ده‌ها سال سیاست‌های شکست‌خورده امریکا در منطقه ما حکایت دارد. در وادی کوران حتی آن‌هایی که عینک واقعیت مجازی به چشم زده‌اند نیز همچنان کورند.» ظریف در این توییت از هزاران حرف نهفته در هر عکس نوشت و ضمن تاکید بر اینکه، این یکی بیش از هزار حرف نهفته دارد، صرفا از یکی از این معرفت‌های پنهان سخن گفته است. اما شاید حرف و معرفت نهفته دیگر در آن عکس این باشد که چه دشوار است نگریستن به دنیا و مسائل و مصایبش از زاویه‌ای به جز زاویه دید خود. معرفتی که به روشنی در نحوه پرداخت شایعه استعفای ظریف مصداق دارد.
چنان‌که گفتیم چند رسانه مخالف دولت هفته گذشته از شایعه استعفای وزیر امور خارجه سخن گفته و مدعی شدند که ظریف به دلیل آنچه «عدم پشتیبانی رییس‌جمهور از سیاست‌های وزارت خارجه» و «اختلاف‌نظر با رییس‌جمهور درباره تعهدات اروپا در برجام» عنوان شد و نیز به‌علت برخی اعتقادات روحانی در این خصوص که «علت عدم پایبندی اروپا و شکست برجام، اشتباهات وزارت خارجه در روند مذاکرات بوده»، اقدام به استعفا کرده است. نکته اینجاست که دقت در این تحلیل به روشنی نشان می‌دهد که آنچه به عنوان دلایل استعفای ظریف عنوان شده، مشخصا اعتقادات خاص جبهه پایداری و مخالفان دولت درباره برجام است، نه نگاه و رویکرد دولتی‌ها و وزارت خارجه به این توافق تاریخی. درواقع اینکه اروپایی‌ها به تعهدات خود در برجام پایبند نبودند، نه تنها «اعتقاد روحانی» نیست، بلکه مشخصا دیدگاه پایداری‌ها به برجام و مذاکره با اروپایی‌هاست. آنچنان که این روحانی نیست که از «سیاست‌های وزارت خارجه و ظریف پشتیبانی نمی‌کند» و درباره «تعهدات اروپا در برجام» با وزیر خارجه‌اش «اختلاف‌نظر» دارد؛ بلکه ازقضا این پایداری‌ها هستند که در ذهن‌شان رویای اختلاف‌نظر میان روحانی و ظریف می‌پرورانند و معتقدند وزارت خارجه در روند مذاکرات مرتکب اشتباه شده است.
... و اما مصایب ظریف
آنچه مسلم است ظریف استعفا نداده و حال، پس از بازگشت از سفر موفق سه روزه از دهلی‌نو به تهران، احتمالا در فکر برنامه‌های بعدی دستگاه دیپلماسی است. البته ما همان‌طور که از اسرار غیب‌گویی بی‌خبریم، نسبت به آینده نیز بی‌اطلاع و ناآگاهیم. شاید اصلا ظریف همین فردا صبح که از خواب بیدار شد، چند خطی قلمی کند و از ادامه کار در وزارت امور خارجه استعفا دهد. هرچه نباشد، همه می‌دانیم که او احتمالا بیش از هر وزیری تحت فشار سیاسی و غیرسیاسی بوده و اگرچه اختیاراتی محدود دارد، با انتظاراتی بسیار مواجه است. پس اینکه وزیری که با این اختیارات محدود، با وجود این همه دستاورد، با این حجم سنگین از انتظارات روبه‌رو است، دست به استعفا بزند، دور از تصور نیست، اما آنچه ما در این مقطع می‌دانیم اولا این است که خوشبختانه هنوز صبر ظریف سر نیامده و درثانی اگر روزی استعفا بدهد، قاعدتا به دلایل مدنظر پایداری‌ها کنار نمی‌رود؛ بلکه شاید از دست‌شان به ستوه بیاید و از شرشان فرار کند.