فقر ایمنی در بازار کاشان
بازار کاشان به عنوان یکی از بناهای باشکوه در قلب این شهر تاریخی با برخورداری از پیشینه‌ای چند صد ساله، در برابر بروز حادثه‌های احتمالی مانند آتش‌سوزی آسیب‌پذیر است.
میدان کمال‌الملک یا دروازه دولت، فرقی ندارد؛ جنبش و جوش رهگذران و خودروها در محدوده مرکزی شهر بیش از هر چیز دیگری خودنمایی می‌کند و نشان از نزدیکی به بازار تاریخی کاشان دارد.
از میله‌های فلزی تعبیه شده در ورودی بازار برای جلوگیری از تردد وسایل نقلیه که بگذریم، ابتدا شور زندگی با صدای کودکان بازیگوش، زنان چادری، مردانی با گام‌های مصمم و نگاه کنجکاو گردشگران خارجی توجه‌ها را جلب می‌کند.
کمی که با بازار و استقرار درهم اصنافش خو گرفته و پیش می‌رویم، به بناهایی می‌رسیم که مشابه آن در کمتر نقطه‌ای یافت می‌شود؛ تیمچه‌ها، کاروان‌سراها و سراهایی که بیشتر به اثری تاریخی شباهت دارند تا واحدی تجاری.
بنای بازار که به همراه معابر اصلی و فرعی ۱۹ هزار و ۸۰۰ مترمربع مساحت دارد، با وجود فضاهای معماری کم‌مانند از دوره صفویه تاکنون در کنار کاشانی‌ها، روزانه مسافران داخلی و گردشگران خارجی بسیاری را میزبانی کرده و در گذر سال‌ها همچنان استوار مانده است.
این بنای تاریخی سه کیلومتری با امتداد شرقی- غربی از دروازه قدیمی شهر یعنی دروازه دولت آغاز شده و تا گذر پانخل ادامه می‌یابد که در گذر از این مسیر راسته بازار مسگرها، میانچال، بالا بازار، درب زنجیر، زرگرها و گذرنو به چشم می‌خورد.
بازار شامل ۶ محور اصلی مسگرها، قیصریه، درب زنجیر، زرگرها، گذرنو، پانخل و محورهای فرعی نیز شامل بازارچه‌های رنگرزها، ربانی، ملک، میانچال، کفشدوزها، خیاط‌ها، بزازها، سلطانی و محقق است که در کنار ۱۲ پاساژ (مرکز تجاری جدید)، ۱۱۲ کارگاه تولیدی مانند رنگرزی، نجاری و یکهزار و ۱۰۰ باب مغازه و واحد صنفی فعالیت دارد.
همچنین ۱۶ مسجد، چهار بقعه متبرکه و زیارتگاه، ۲ حوزه علمیه، سه باب حمام و هفت آب‌انبار در کنار ۱۹ کاروان‌سرا، تیمچه و سرا در بازار کاشان وجود دارد که میان آنها تیمچه امین‌الدوله از جنبه تاریخی سرآمد است.
بازار کاشان به ویژه در دوره شاه عباس اول تا زمان قاجار رونق خوبی داشته و همواره بزرگی و شکوه آن موجب شگفتی بازدیدکنندگان بوده، چنان‌که حتی تاورنیه فرانسوی در سفرنامه خود از طاق‌های پوشیده و کاروانسراهای بزرگ و راحت آن تمجید می‌کند.
زمین لرزه شدیدی در حدود سال ۱۱۵۲ اما همه آن شکوه و رونق را که به باور برخی کارشناسان در دوره سلجوقی نیز وجود داشته، به یکباره فروبلعید و بنای بازار کنونی در واقع بر روی بقایای بازار مخروبه قدیمی، از نو ساخته شده است و در واقع می‌توان گفت معماری آن به ویژه به دوره حکمرانی فتحعلی شاه قاجار بازمی‌گردد.
بازار کاشان که از روزگارانی نه‌چندان دور قلب اقتصادی شهر به‌شمار می‌رفته، با بی‌مهری بهره‌برداران و مسؤولان امر در این سال‌ها روبه‌رو بوده، چنان‌که امروزه دیگر کارآیی گذشته را ندارد و گرچه همچنان برای کاشانی‌ها مهم است اما دیگر نقطه ثقل محسوب نمی‌شود.
استفاده از انواع کولرهای آبی و گازی، رایانه‌ها و سایر لوازم برقی از سوی واحدهای صنفی مستقر که در زمان ساخت بازار رایج نبوده، تنها بخشی از مساله است که به طور طبیعی کاربری کنونی را با چالش‌های جدی روبه‌رو کرده چرا که در مجموع بنا در برابر بروز حادثه‌های احتمالی مانند آتش‌سوزی به شدت ناایمن به نظر می‌رسد و در زمینه ارائه خدمات امدادی، انتظامی و خدماتی و سهولت رفت‌وآمد خودرویی نیز می‌تواند مشکلاتی جدی ایجاد کند.
احتمال خسارت‌های جانی و مالی در زمان حادثه
مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری کاشان اظهار داشت: بازار به علت قدمت و فرسودگی از شرایط ایمنی مناسبی برخوردار نیست و از این رو در صورت بروز آتش‌سوزی یا حادثه‌ای دیگر، احتمال وارد آمدن زیان‌های مالی و حتی آسیب‌های جانی دور از انتظار نیست.
محمدمسعود چایچی تصریح کرد: نامناسب بودن وضعیت شبکه توزیع برق در راسته اصلی بازار و بازارچه‌ها، غیراستاندارد بودن سیستم برق‌کشی برخی مغازه‌ها و واحدهای تجاری، استفاده از کنتورهای برق و روشنایی‌های پرنور و دارای حرارت بالا در کنار مواد قابل اشتعال به ویژه منسوجات و پوشاک وضعیت ناایمن این بازار بزرگ را در زمان حادثه‌های احتمالی تشدید می‌کند.
وی با اشاره به حضور روزانه و رفت‌وآمد شهروندان، بازاریان و گردشگران افزود: کمبود و نبود راه‌های خروجی و اضطراری مناسب و به تعداد کافی، نبود سیستم کشف، اعلام و اطفای حریق در بناها، گذرگاه‌ها، دالان‌ها و تیمچه‌ها از دیگر مشکلات بازار تاریخی کاشان هنگام در زمان حادثه است.
مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی کاشان، وجود و انباشت حجم قابل توجهی از مواد و کالاهای قابل اشتعال در واحدهای تجاری و راسته‌های بازار را موجب افزایش خطرپذیری مجموعه بازار تاریخی در برابر آتش‌سوزی برشمرد.
وی بیان کرد: به علت فقدان شبکه گازرسانی در بازار، استفاده از برق و کپسول‌های گاز مایع برای گرمایش و پخت خوراک رایج است که این موضوع نیز سبب افزایش احتمال خطر انفجار و آتش سوزی می‌تواند باشد.
چایچی با تاکید بر لزوم اجرای طرح ارتقای ایمنی بازار بزرگ کاشان با مشارکت همه بازاریان اضافه کرد: در این چارچوب وضعیت ایمنی همه کاربری‌های موجود در بازار، برنامه ریزی و اجرای رزمایش‌های امداد و نجات و خاموش کردن آتش در نقاط مختلف آن با هدف آشنایی و ارتقای توان عملیاتی آتش‌نشانان در زمان رویارویی با حادثه‌های احتمالی به طور کامل شناسایی شده است.
وی بررسی و کنترل عملکرد شیرهای هیدرانت مجموعه بازار به صورت مستمر، برگزاری نشست‌های توجیهی با معتمدان و بازاریان، تنظیم گزارش بازدیدهای ایمنی و فرستادن آن به برخی دستگاه‌ها از جمله فرمانداری، اداره‌های میراث فرهنگی و برق را از دیگر اقدام‌ها در راستای طرح ارتقای ایمنی بازار کاشان عنوان کرد.
مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی کاشان همچنین یادآور شد: طراحی و جانمایی سیستم‌های مناسب اطفای حریق جهت بازار با کمک شهرداری و سایر دستگاه‌های مرتبط، اجرای آموزش‌های مستقیم و غیرمستقیم ایمنی مانند تهیه بروشور و پمفلت و نمایش فیلم آموزشی از جمله اقدام‌های پیشگیرانه برای خطرهای احتمالی در بازار است.
وی گفت: ساماندهی وضعیت برق داخل راسته‌ها و سراها، بررسی پلان بازار از نظر راه‌های دسترسی ورودی‌ها و خروجی‌ها و خروج اضطراری، مطالعه میدانی بازار و تقسیم‌بندی نواحی بازار در قالب سراها، راسته‌ها، فروشگاه‌ها، دریافت اطلاعات عمومی مانند تعداد واحدها، جنس سقف‌ها و دیواره‌ها، ارتفاع و عرض ورودی، تعداد طبقه‌ها، نوع کاربری کنونی و وضعیت ایمنی بازار را از دیگر طرح‌های در دست اقدام و آینده این سازمان در حوزه پیشگیری، آمادگی و مقابله با آتش‌سوزی و سایر حادثه‌های احتمالی در محدوده بازار تاریخی کاشان است.
چایچی تاکید کرد: مشکلاتی هنگام ورود نیروهای امدادی از برخی راه‌های دسترسی به بازار مانند خیابان محتشم (کوچه درب زنجیر)، میدان کمال‌الملک و خیابان باب‌الحوائج وجود دارد که در صورت بروز حادثه‌ای مانند آتش سوزی باید میله‌ها و مانع‌های مسیر با دستگاه جوش برش داده شود که زمان‌بر است و برای افزایش کیفیت امدادرسانی باید تدبیرهای لازم در این زمینه از سوی دستگاه‌های انتظامی و خدماتی اندیشیده شود.
هم اکنون هشت دستگاه شیر هیدرانت نصب شده در محدوده بازار تاریخی کاشان برای آبگیری خودروهای آتش‌نشانی در شرایط اضطراری وجود دارد.
همنشینی آتش و آب موجب تخریب بازار می‌شود
مسؤول حوزه میراث فرهنگی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گرشگری کاشان با تاکید بر اینکه باید به محدویت‌های این بازار تاریخی هم توجه ویژه داشت، گفت: نزدیک به ۵۰ اثر تاریخی مهم مانند تیمچه، کاروان‌سرا، مدرسه، مسجد، حمام و آب‌انبار وجود دارد؛ مجموعه بیشتر از خشت خام است که هنگام آتش‌سوزی به طور معمول با آب خاموش می‌شود و همین امر موجب تخریب همه بنا خواهد شد.
حمیدرضا زیارتی، بر تعویض سیستم‌ها و وسایل خاموش‌کننده آتش برای جلوگیری از وارد آمدن زیان بیشتر به اثرهای تاریخی موجود در بازار کاشان تاکید کرد و افزود: بازاریان باید پیشگیری از آتش‌سوزی را همواره به عنوان یک اصل مهم در نظر داشته باشند.
وی بیان کرد: با توجه به وجود اختلاف ارتفاع در برخی نقاط بازار و همچنین وجود پله‌ها مانند ورودی میانچال، نمی‌توان از خودروهای آتش‌نشانی در هنگام بروز حادثه استفاده کرد و باید امکانات سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری کاشان هم به‌روز شود.
مسؤول حوزه میراث فرهنگی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گرشگری کاشان با قدردانی از خدمات آتش‌نشانی در محدوده بازار تشریح کرد: این سازمان باید برای آتش‌سوزی‌های احتمالی در محدوده بازار تاریخی از موتورسیکلت‌های ویژه و مجهز به سیستم خاموش کردن آتش استفاده کند تا به کل بنا آسیب وارد نشود.
وی توزیع افزون بر ۳۰۰ عدد کپسول ۶، ۱۲ و ۵۰ کیلوگرمی خاموش کردن آتش به صورت رایگان در بازار تاریخی کاشان در سال‌های گذشته را یادآور شد و ادامه داد: اولویت نخست واگذاری این کپسول‌ها به بناهای تاریخی مانند مسجدها و سپس بازاریان بود.
زیارتی اضافه کرد: کپسول‌های بزرگ خاموش کردن آتش به بناهای بزرگ مانند تیمچه‌ها و کاروانسراهای موجود در بازار واگذار شده است.
وی در ادامه بهم ریختگی سیم‌های برق در بازار تاریخی کاشان را خطری جدی برای بروز آتش‌سوزی برشمرد و اظهار داشت: پس از شناسایی کانون‌های خطر در چندین نشست مشترک با مسؤولان دستگاه‌های ذی‌ربط، به دلیل پوسیدگی و قدیمی بودن سیم‌ها این خطرها یادآوری شده اما هنوز بخش زیادی از آنها هنوز برطرف نشدند.
مسؤول حوزه میراث فرهنگی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گرشگری کاشان تاکید کرد: کارشناسان آتش‌نشانی علت اصلی آتش‌سوزی در برخی بناهای این شهرستان از جمله انبار خانه تاریخی طباطبایی‌ها در سال گذشته را اتصال سیم برق اعلام کردند که باید چنین مسائلی از سوی اداره برق و بخش ایمنی سازمان آتش‌نشانی به صورت جدی پیگیری شود.
وی ادامه داد: مدیران دستگاه‌های اجرایی کاشان در یک دهه گذشته نسبت به حادثه‌های احتمالی در بازار تاریخی حساس بوده و در این راستا نشست‌ها و بازدیدهای میدانی زیادی انجام دادند که در آنها راهکارهایی نیز برای حل مشکلات ارائه شده اما با وجود تنگناهای مالی به طور کامل اجرا نشدند.
تأمین ایمنی، در گرو مشارکت همه مسؤولان و بهره‌برداران
لیلی ماحوزی، پزشک فوق تخصص کاشانی چندی پیش با شعار "طبیب وطن بر بالین میراث کهن" بخشی از درآمدش را به بازسازی بنای تاریخی تیمچه امین‌الدوله بازار این شهر اختصاص داد؛ اقدامی فرهنگی برای حفظ شناسنامه‌های تاریخ کشور که نیازمند توجه بیشتر و فرهنگ‌سازی است.
این پزشک تصمیم گرفت با راه‌اندازی مطبی در تیمچه امین‌الدوله، علاقه به اثرهای تاریخی در میان بیماران را با توجه به فضای آرام این مکان افزایش داده و از سویی درآمد حاصل از درمان بیماران را صرف جان فرسوده بناهای تاریخی نیازمند بازسازی کند که الگویی مشابه می‌تواند در زمینه تأمین ایمنی و امنیت به‌کار گرفته شود.
مدیر ناحیه تاریخی فرهنگی بازار کاشان نیز در گفت‌وگو با ایرنا دیدگاه یکسان مجموعه مدیریت شهری از شورای اسلامی، شهرداری و شهردار منطقه ۱ در زمینه نگهداری این مجموعه فرهنگی تاریخی را یادآور شد و تشریح کرد: ۲ موضوع مهم ایمنی و امنیت از اولویت‌های بازار است که البته تأمین آن به مشارکت همه دستگاه‌های اجرایی به ویژه بازاریان بستگی دارد.
احمدرضا کاظمی گفت: برنامه‌های اجرایی شهرداری تلاش دارد تا بازار کاشان همچنان نقش خود را به عنوان محل مناسبی جهت تأمین نیازهای شهروندان و کسب و کار حفظ کند.
وی با اشاره به وجود ۱۷ ورودی برای بازار کاشان افزود: شهرداری برنامه بهسازی ورودی‌های بازار را در دستور کار قرار داده و هم اکنون اقدام‌هایی از جمله جداره‌سازی دیواره‌ها، کف‌سازی و زیباسازی در حال انجام است.
مدیر ناحیه تاریخی فرهنگی بازار کاشان بیان کرد: افزون بر ورودی‌های اصلی که برخی از آنها در خیابان‌های محتشم، باب الحوائج، بابا افضل و دروازه دولت قرار دارند اما مهمترین طرح در دست اقدام زیرسازی و کف‌سازی کوچه‌های درب زنجیر و شهید نیکو (اصناف) است.
وی اضافه کرد: از آنجایی که اقدام‌های عمرانی در محدوده بازار تاریخی کاشان باید بر اساس مطالعه‌های فنی و همچنین رعایت اصول معماری سنتی انجام پذیرد، پایگاه پژوهشی بازار با مشارکت شهرداری و اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری راه‌اندازی شد.
کاظمی ادامه داد: همه طرح‌های اجرایی برای بازار کاشان در کمیته مرمت این پایگاه به تصویب می‌رسد که از مهمترین طرح‌های در دست اقدام می‌توان به مقاوم سازی لرزه‌ای در بازار گذرنو اشاره کرد و احیای بازارچه طمقاچی‌ها و نماسازی ورودی‌های بازار گذرنو و پانخل نیز از دیگر طرح‌های در دست اقدام شهرداری کاشان در بازار تاریخی این شهر است.
وی در مورد اهمیت اصول ایمنی در بازار کاشان نیز تاکید کرد: سال گذشته ۶ نشست مدیریت بحران شهرستان ویژه این بازار بود که البته اجرای مصوبه‌های آن به مشارکت همه دستگاه‌ها به ویژه شرکت آب و فاضلاب، اداره برق و دانشگاه علوم پزشکی نیاز دارد.
مدیر ناحیه تاریخی فرهنگی بازار کاشان همچنین رسیدگی به وضعیت پشت‌بام بازار را نیز از دیگر اولویت‌های شهرداری برشمرد و اظهار داشت: برخی بازاریان با سلیقه شخصی اقدام به تعمیر و بازسازی بام‌ها کرده‌اند که افزون بر ناهمگونی و ناهماهنگی که منظره نازیبایی را به‌وجود آورده، در برخی مکان‌ها موجب تخریب بام نیز شده است.
وی از شناسایی همه ورودی‌های پشت بام بازار تاریخی و افراد کلیددار با مشارکت اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و نیروی انتظامی خبر داد و افزود: با هدف ایمنی و جلوگیری از خطر جانی از آنها تعهد گرفته شده که بدون هماهنگی، افراد ناشناس را به پشت بام راه ندهند.
بیشترین شغل‌های رایج در بازار تاریخی کاشان مربوط به حوزه فرش دستبافت با ۱۲۰ واحد صنفی شامل فروش قالی، رنگ، نقشه، چله، پود و نخ و پس از آن زرگری‌ها و طلافروشی‌ها است.