معجزه بهداشت عمومی در کانون سالک‌خیز اصفهان:
سد شکنی ۷۰ درصدی آمار سالک در جرقویه؛ چگونه کانون‌های بیماری در اصفهان مهار شدند؟
اجرای موفق طرح‌های کنترلی نظیر لانه‌کوبی و طعمه‌گذاری در جرقویه، منجر به کاهش بی‌سابقه بیش از ۷۰ درصدی مبتلایان سالک شده است. این دستاورد در قلب استان اصفهان، یکی از کانون‌های اصلی بیماری در کشور، نویدبخش مهار گسترده‌تر این انگل پوستی با رویکردهای جامع زیست‌محیطی و بهداشتی است.
خبر خوشی که این روزها از قلب یکی از کانون‌های پرخطر بیماری در استان اصفهان به گوش می‌رسد، می‌تواند نقطه عطفی در تاریخ مبارزه با بیماری‌های آندمیک باشد. سالک (لیشمانیوز پوستی)، کابوس دیرین مناطق خشک و نیمه‌خشک، این بار نه با یک مهار ساده، بلکه با یک سقوط ۷۰ درصدی در آمار مبتلایان، در حال عقب‌نشینی است. شهرستان جرقویه، با اجرای هوشمندانه طرح‌های زیست‌محیطی و بهداشتی، توانسته است نمونه‌ای درخشان از مدیریت بحران بهداشتی را به نمایش بگذارد. این دستاورد بزرگ چگونه و با چه اقداماتی به ثمر نشست؟ پاسخ در برنامه‌ای ضربتی و هدفمند نهفته است که بر مبارزه با ناقل و مخزن بیماری تمرکز دارد.
کاهش شگفت‌انگیز ۷۰ درصدی مبتلایان سالک در جرقویه؛ رمزگشایی از طرح‌های موفق بهداشتی
موفقیت خیره‌کننده شبکه بهداشت و درمان شهرستان جرقویه در کنترل و مهار بیماری سالک، به عنوان یکی از مهم‌ترین بیماری‌های پوستی انگلی در استان اصفهان، جامعه بهداشت و درمان کشور را امیدوار کرده است. بر اساس گزارش‌های رسمی، اجرای طرح‌های همه‌جانبه مبارزه با لیشمانیوز پوستی در این شهرستان، منجر به ثبت آمار بی‌سابقه‌ای از کاهش بیماران جدید شده است. این دستاورد مهم در شرایطی حاصل شده که استان اصفهان کماکان یکی از سه استان با بیشترین شیوع سالک در ایران محسوب می‌شود.
تشریح جزئیات طرح‌های اجرایی و آمار دستاوردها
ماشاالله محمدی، مدیر شبکه بهداشت شهرستان جرقویه، در جریان یک بازدید مشترک با مسئولان ارشد بهداشتی از مراکز درمانی جرقویه علیا، خبر از کاهش چشمگیر آمار مبتلایان داد. وی تأکید کرد که محور اصلی این موفقیت، تمرکز قاطع بر روی منشاء انتقال بیماری بوده است:
«طرح‌های مبارزه با مخازن بیماری سالک، شامل لانه کوبی متمرکز جوندگان، طعمه گذاری در کانون‌های آلوده و همچنین اقدامات پیشگیرانه در سطح گسترده شهرستان، به صورت مستمر و با بهره‌گیری از نیروی انسانی مجرب اجرا شده‌اند. نتیجه این تلاش‌ها، یک کاهش آماری ملموس و قابل افتخار است.»
مدیر شبکه بهداشت جرقویه با اعلام آمار دقیق و مقایسه‌ای، بر اهمیت این کاهش تأکید کرد: «آمار اعلام شده مبتلایان سالک در شهرستان در حال حاضر، در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، کاهش قابل توجه بیش از ۷۰ درصدی را نشان می‌دهد. این رقم، حاصل یک کار تیمی گسترده و برنامه‌ریزی‌شده در حوزه بهداشت محیط است.»
نظارت‌های دقیق بر کانون‌های کسب و کار و محیط زیست انسانی
محمدی همچنین با اشاره به فعالیت گسترده واحد بهداشت حرفه‌ای شهرستان، نقش نظارت‌های محیطی را در کنترل بیماری بسیار کلیدی دانست. به عنوان نمونه، روستای رامشه، که یک قطب اقتصادی محلی محسوب می‌شود، تحت نظارت‌های دقیق قرار دارد: «فقط در روستای رامشه، بیش از ۳۰۰ واحد بازیافتی، کارگاهی و تولیدی فعال هستند که به صورت بالقوه می‌توانند به محل تجمع پشه‌های خاکی تبدیل شوند. واحد بهداشت حرفه‌ای این مرکز، با جدیت تمام، به صورت مستمر بر این واحدها نظارت دارد و تعداد بازرسی‌های انجام شده در این روستا به حدود ۲۰۰ مورد در هر ماه می‌رسد.» این نظارت‌های مکرر، عاملی حیاتی در جلوگیری از تبدیل شدن محیط‌های کارگاهی به زیستگاه‌های ثانویه برای ناقلان بیماری است.
جرقویه علیا، با جمعیتی بالغ بر ۱۵ هزار نفر، از وجود سه مرکز شبانه‌روزی جامع سلامت در شهرحسن‌آباد و روستاهای دستجرد و رامشه بهره می‌برد که این مراکز، مسئولیت سنگین تشخیص زودهنگام و درمان سریع بیماران را بر عهده دارند.
تحلیل آماری و جایگاه اصفهان در اپیدمیولوژی سالک: روندی که رو به کاهش است
بیماری سالک (لیشمانیوز پوستی)، که از طریق نیش پشه خاکی آلوده منتقل می‌شود، از گذشته‌های دور یک معضل آندمیک در استان اصفهان بوده است. اگرچه آمارها در سال‌های اخیر روندی سینوسی (نوسان دوره‌ای) داشته‌اند، اما خوشبختانه روند کلی ابتلا در کشور و استان رو به کاهش است. دستاورد جرقویه در بستر این کاهش عمومی، ارزش دوچندان پیدا می‌کند.
مقایسه آماری و موقعیت پرخطر اصفهان
آمارها نشان می‌دهند که در سال ۲۰۲۴، کل مبتلایان به بیماری سالک در کشور حدود ۱۲,۹۱۱ مورد بوده است که اصفهان سهم قابل توجهی از آن را به خود اختصاص داده است. گزارش‌ها تا خرداد ۱۴۰۲ (بخش ابتدایی ۲۰۲۳) حاکی از ثبت حدود ۱,۹۰۰ مورد در اصفهان بود که نشان‌دهنده یک کاهش نسبی است.
اصفهان از نظر نرخ بروز سالک، یکی از استان‌های با شیوع بالا در ایران است و با میزان بروز تقریبی ۶۶.۸ مورد به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت، پس از استان‌های فارس و سمنان در جایگاه سوم کشوری قرار دارد. این استان در کنار ۱۸ استان دیگر، جزو کانون‌های آندمیک و پرخطر بیماری در ایران شناخته می‌شود.
جدول زمانی روند آماری مبتلایان سالک در اصفهان (تقریبی و تاریخی)
| سال | تعداد سالانه مبتلایان | توضیحات روند |
| ۱۳۸۹-۱۳۹۰ | ۵,۰۰۰ تا ۶,۰۰۰ | بالاترین آمار در دهه اخیر و شیوع بالا |
| ۱۳۹۳-۱۳۹۴ | حدود ۳,۰۰۰ تا ۴,۰۰۰ | آغاز کاهش محسوس با اجرای طرح‌ها |
| ۱۳۹۷-۱۳۹۹ | ۳,۰۰۰ تا ۵,۰۰۰ | نوسان سالانه و حفظ کانون‌های سنتی |
| ۱۴۰۰-۱۴۰۱ | حدود ۳,۷۲۳ | اوج‌گیری در نیمه دوم سال (پاییز) |
| ۱۴۰۱-۱۴۰۲ | حدود ۲,۰۰۰ تا ۳,۰۰۰ | تداوم کاهش تدریجی |
| ۱۴۰۲-۱۴۰۳ | ۱,۰۰۰ تا ۲,۰۰۰ | کاهش چشمگیر با اقدامات پیشگیرانه |
این داده‌ها نشان‌دهنده یک کاهش تدریجی و چشمگیر است که تأییدکننده اثربخشی برنامه‌های کنترل و پیشگیری در استان است.
دلایل ساختاری شیوع و تغییرات جغرافیایی کانون‌های سالک در اصفهان
برای درک اهمیت موفقیت جرقویه، باید به ریشه‌های شیوع سالک در اصفهان پرداخت. علت آندمیک بودن این بیماری در استان، یک ترکیب پیچیده از عوامل محیطی، اقلیمی و انسانی است.
دلایل کلیدی شیوع بالای سالک در اصفهان:
-
شرایط زیست‌محیطی و اقلیمی: اصفهان که در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک واقع شده، زیستگاه بسیار مناسبی برای رشد و تکثیر پشه خاکی (ناقل بیماری) فراهم می‌کند.
-
بحران زیست‌محیطی آب: خشکی تالاب بین‌المللی گاوخونی و کاهش شدید جریان رودخانه زاینده‌رود، پوشش گیاهی و زیستگاه‌های طبیعی را تغییر داده و تراکم جمعیت پشه‌های ناقل را افزایش داده است.
-
توسعه شهری و کشاورزی: وجود مناطق گسترده کشاورزی و دامداری در حاشیه شهرها و روستاها، محیط‌های مناسبی برای پشه خاکی و جوندگان ایجاد می‌کند.
-
مخازن حیوانی: حضور کنترل‌نشده جوندگان (مانند موش‌ها) و سگ‌های ولگرد به عنوان مخازن اصلی انگل، چرخه انتقال بیماری را زنده نگه می‌دارد.
-
نقاط آلوده شهری و روستایی: وجود بافت‌های فرسوده، شکاف‌های دیوارها، نخاله‌های ساختمانی و انباشت زباله، پناهگاه‌های ایده‌آلی برای پشه‌ها هستند.
تغییرات جغرافیایی کانون‌ها:
کانون‌های اصلی سالک در اصفهان به صورت سنتی در شرق استان، به ویژه مناطقی مانند ورزنه، هرند و اژیه متمرکز بودند که ارتباط مستقیمی با شرایط زیست‌محیطی تالاب گاوخونی دارد. اما طی سال‌های اخیر، بیماری به تدریج به مناطق مرکزی و حتی بخش‌هایی از مناطق شمالی استان گسترش یافته است.
-
پیشروی به سمت طاقزارها: توسعه سکونت‌های انسانی به سمت زیستگاه‌های جوندگان (طاقزارها) فاصله حفاظتی بین انسان و مخزن بیماری را کاهش داده است.
-
افزایش در حواشی شهرها: افزایش جمعیت ناقلین در حواشی مناطق شهری و روستایی با بافت‌های فرسوده، باعث گسترش بیماری در بافت‌های انسانی شده است.
راهکارهای کنترل پایدار سالک: نقش مردم و مدیریت محلی
موفقیت‌های به دست آمده در جرقویه، چارچوبی برای تدوین یک برنامه جامع‌تر در سطح استان ارائه می‌دهد. کنترل کامل سالک نیازمند رویکردی چندجانبه شامل مداخلات بهداشتی، زیست‌محیطی و آموزشی است.
راه‌های مبارزه ساختاری و محیطی با بیماری سالک:
-
بهسازی محیطی در اولویت:
-
حذف پناهگاه‌ها: تسریع در مرمت دیوارها، پر کردن شکاف‌ها و ترک‌های موجود در خانه‌ها و اماکن عمومی.
-
مدیریت پسماند: اجرای مدیریت صحیح و به‌موقع زباله‌ها و نخاله‌ها برای از بین بردن محل‌های استراحت و تولیدمثل پشه خاکی.
-
-
کنترل مخازن حیوانی:
-
مقابله با جوندگان: اجرای مداوم و علمی برنامه‌های کنترل جمعیت جوندگان با روش‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی.
-
کنترل سگ‌های ولگرد: مدیریت و درمان سگ‌های ولگرد به عنوان یکی از مخازن اصلی انگل سالک.
-
-
استفاده از ابزارهای مکانیکی و شیمیایی:
-
سم‌پاشی هدفمند: استفاده از حشره‌کش‌های استاندارد و به کارگیری سم‌پاشی هدفمند در کانون‌های شناخته‌شده.
-
استفاده از توری‌های ریز: پوشش کامل درها و پنجره‌ها با توری‌های ضد پشه خاکی و توزیع پشه‌بندهای آغشته به حشره‌کش در مناطق پرخطر.
-
مراقبت‌های فردی و نقش آگاهی عمومی:
آگاهی و مشارکت عمومی، ستون فقرات مبارزه با سالک است. مراقبت‌های فردی می‌تواند خطر ابتلا را به شدت کاهش دهد:
-
پوشش کامل لباس: استفاده از لباس‌های پوشیده، به ویژه در زمان‌های اوج فعالیت پشه خاکی (طلوع و غروب آفتاب).
-
خواب ایمن: خوابیدن در مکان‌های مسقف یا استفاده از پشه‌بند در مناطق آلوده.
-
استفاده از دفع‌کننده‌ها: به کارگیری اسپری‌ها و لوسیون‌های دفع‌کننده حشرات روی پوست و لباس.
-
بهداشت محیط خانه: پرهیز از انباشتن خاک و زباله و جلوگیری از راکد ماندن آب در اطراف منازل.
-
تشخیص زودهنگام: مراجعه سریع به مراکز درمانی در اولین مشاهده علائم پوستی مشکوک برای تشخیص و درمان به موقع.
پیشنهادات عملی برای کنترل کانون‌های جدید (تمرکز بر شهرستان‌ها):
برای تسریع روند کاهش در سایر شهرستان‌ها، موارد زیر ضروری است:
-
تقویت مدیریت محلی: ایجاد کمیته‌های محلی مبارزه با سالک با مشارکت حداکثری مردم و مسئولان.
-
همکاری بین‌سازمانی: تشکیل کارگروه‌های هماهنگ بین سازمان‌های بهداشت، محیط زیست، شهرداری‌ها و جهاد کشاورزی برای تجمیع منابع و اقدامات.
-
بهره‌گیری از فناوری: استفاده از سیستم‌های پایش مستمر و داده‌های محلی برای پیش‌بینی دوره‌های افزایش بیماری و تمرکز منابع.
-
آموزش و فرهنگ‌سازی مداوم: اجرای برنامه‌های آموزشی منسجم در مدارس و ادارات برای ترویج اصول پیشگیری.
موفقیت بزرگ شهرستان جرقویه در مهار بیماری سالک نشان می‌دهد که با برنامه‌ریزی جامع و اجرای قاطع طرح‌های زیست‌محیطی و بهداشتی، کنترل کامل این بیماری در کانون‌های آندمیک اصفهان دست‌یافتنی است. این الگو می‌تواند به سرعت در سایر مناطق پرخطر استان نیز تکثیر شود تا آمار سالک به حداقل ممکن برسد.