نمايش مرگ در مقابل ديدگان جامعه
خودكشي دو دختر ١٥ ساله در اصفهان يكي از تكان‌دهنده‌ترين حوادث امسال است. درباره دلايل اين حادثه كه آبان ماه امسال رخ داد گمانه‌زني‌هاي متعددي شد. از جمله اينكه در ابتدا احتمال ارتباط ميان خودكشي اين دو نوجوان و چالش «نهنگ آبي» مطرح شد اما بعدا اين احتمال از سوي كارشناسان و اورژانس رد شد.
خودكشي دو دختر ١٥ ساله در اصفهان يكي از تكان‌دهنده‌ترين حوادث امسال است. درباره دلايل اين حادثه كه آبان ماه امسال رخ داد گمانه‌زني‌هاي متعددي شد. از جمله اينكه در ابتدا احتمال ارتباط ميان خودكشي اين دو نوجوان و چالش «نهنگ آبي» مطرح شد اما بعدا اين احتمال از سوي كارشناسان و اورژانس رد شد.
ضرورت شناخت ابعاد خودكشي دو نوجوان اصفهاني موجب شد تا حلقه مطالعات مسائل اجتماعي زنان انجمن جامعه‌شناسي ايران روز دوشنبه ١٨ دي ماه نشست تخصصي تحليل جنسيتي خودكشي‌هاي اجتماعي را برگزار كند.
خودكشي زنان و فقدان حمايت‌هاي اجتماعي
زهرا دلپيشه، پژوهشگر زنان و جنسيت از افزايش آمار اقدام به خودكشي در ميان زنان ابراز نگراني كرد: «اقدام به خودكشي در زنان، سه برابر مردان است. مطابق آمارهايي كه رييس اورژانس اجتماعي ايران چند سال پيش اعلام كرد، اگرچه ميزان خودكشي منجر به مرگ در مردان از نظر آماري بيشتر است ولي اقدام به خودكشي در زنان بيشتر از مردان است. درباره دلايل اين مساله هم بنابر جنسيت بحث و تحليل‌هاي جنسيتي زيادي انجام شده است. عوامل محيطي و اجتماعي در اين موضوع دخيل هستند. محيط خانوادگي افراد، كنترل مردسالارانه بر زنان در خانواده و جامعه تا روش‌هاي تربيتي متفاوت و جنسيت زده در مورد دختربچه‌ها و پسربچه‌ها يا احساس مورد تبعيض بودن در جامعه، ازدواج‌هاي اجباري قبل از سن قانوني، اختلافات شديد و خشونت‌هاي خانوادگي كه اغلب از نوع نهاني و خاموش نيز هستند، در كنار حاكميت سنت‌ها و عرف بر كنش‌هاي فردي زنان و محروميت گسترده آنها در خانواده و جامعه، از مهم‌ترين عوامل افزايش خودكشي در بين زنان و دختران به شمار مي‌روند.»
دلپيشه افزود: در چنين شرايط اجتماعي، خودكشي به مثابه واكنش در برابر درد و رنج است و اينكه زنان در موقعيت‌هاي خاص به اقدام به خودكشي مي‌كنند، بيشتر از ويژگي‌هاي فردي و رواني به مساله فقدان حمايت‌هاي اجتماعي مرتبط است. خودكشي به عنوان راهي براي رهايي از موقعيت نامناسب و اندوهناك انتخاب مي‌شود و در زمينه نوع اجتماعي صورت گرفتن آن، حامل پيامي است به جامعه در آخرين لحظات زندگي فرد كه مي‌خواهد به صورت فرياد اعتراضي به وضعيت خود در قالب نمايش مرگ آن را منتقل كند.
اين پژوهشگر حوزه جنسيت تصريح كرد: «برخي باورهاي فرهنگي، مانند مسائل و مفاهيم عرفي شده و رايج در باور عام همچون ناموس‌پرستي، حفظ حيثيت و آبرو و ساير موارد از اين دست، موجب مي‌شوند زنان به طور ناخواسته از رشد اجتماعي و اقتصادي محروم شوند و امكان اين را نداشته باشند كه به شيوه‌هاي ديگري زندگي خود را متحول كنند، از اين رو اولين و آخرين راهكار را نمايش مرگ در مقابل ديدگان جامعه مي‌بينند.»
به گفته دلپيشه در مورد خودكشي دو نوجوان اصفهاني و موارد مشابه، دلايلي چون عدم توانايي ارتباط صحيح با جنس مخالف و نبود بستر لازم براي طرح كردن مشكلات و صحبت از اين موضوعات در خانواده، نقش دارد: « در محتواي فيلم منتشر شده از اين دو نوجوان هم تا حدي اين موارد ملموس بود. اما بايد در نظر داشت كه چنين مشكلاتي از طريق تفكيك جنسيتي يا پاك كردن صورت مساله حل نمي‌شوند.»
پيام خودكشي‌هاي زنان چيست؟
رابعه موحد، مدرس دانشگاه و پژوهشگر مسائل زنان و خانواده ديگر سخنران اين نشست بود. او طرح بحث آماري درباره خودكشي، گفت: «طبق آمار خودكشي سازمان بهداشت جهاني از هر هشت هزار نفري كه خودكشي منجر به مرگ مي‌كنند نيمي از آن افراد ايراني هستند كه از آن ميان ٣٥ درصد زن و ٦٥ مرد هستند. اما در اقدام به خودكشي كه منجر به مرگ نشود، در واقع اين آمار معكوس است.» به گفته موحد ميزان خودكشي در زنان جهان سوم، زنان جوان و زنان متاهل بيشتر است. اين پژوهشگر مسائل زنان و خانواده در ادامه گفت: «انتخاب بين زندگي كردن يا خودكشي با مهارت‌ها و ساختار شخص ارتباط دارد. زماني كه تجارب ناگوار بيش از حد تحمل است مكانيسم‌هايي كه منجر به خودكشي مي‌شود، شكل مي‌گيرند. ناتواني از حل مشكل و اين تصور كه در آينده هم اميدي نيست منجر به خودكشي مي‌شود راه‌هايي به زنان ياد داده شده كه منفعلانه عمل مي‌كنند. زنانه بودن اين رفتار حاكي از پذيرش اين ضعف است كه ما زنان نمي‌توانيم بدون حمايت مردان به جايي برسيم. چرا زنان اقدام به خودكشي مي‌كنند؟ اين اقدام در اكثر زنان به اين دليل است كه مي‌خواهند اين پيام را برسانند: مرا ببينيد با من بهتر باشيد.»
موحد در خصوص خودكشي دو نوجوان اصفهاني هم گفت: «نكات پنهان دراين خودكشي زياد است و فكر نمي‌كنم كه بتوان آن را از نوع خودكشي اجتماعي محسوب كرد. گاهي نوجوان توان مديريت شرايط بحراني كه در آن قرار مي‌گيرد را ندارد و گاهي با اتفاقي در خانواده ناگهان چنين شرايطي براي نوجوان رخ مي‌دهد.» او با اشاره به فقدان فرهنگ گفت‌وگو در خانواده‌ها، گفت: «خانواده حاضر نيست به حرف فرزندان و نوجوانان و جوانان خانواده گوش كند، از طرفي فقدان رابطه عاطفي، ميل به مردن را بيدار مي‌كند و شرايط اجتماعي و مردسالاري حاكم در جامعه هم خودكشي را ويژه و قابل بحث‌تر مي‌كند، در واقع اين موارد منجر مي‌شوند كه خودكشي زنانه شود. البته بايد تاكيد كرد اينها همه برآمده از باوري است كه زن را در موضع ضعف مي‌داند؛ باوري كه از سوي جامعه القا و نهادينه مي‌شود.»
سطح اضطراب نوجوانان بالا است
حسام فيروزي، روانپزشك كودك، نوجوان و خانواده ديگر سخنران اين نشست بود. فيروزي در سخنانش موضوع بحران‌هاي خاص نوجوانان و دخالت اين بحران‌ها در خودكشي‌هاي اجتماعي را مورد توجه قرار داد. او در ابتدا گفت: « مغز زنان و مردان تفاوتي ندارد ولي ترشح هورموني آنها فرق دارد. ساختار زنانه مغز پيشرفته‌تر از ساختار مردانه است. پس زن‌ها به لحاظ تكاملي بالاتر هستند اما بحث تمايز در تكامل بيشترين نقش را دارد هرچه تمايز شكل مي‌گيرد موجود پيشرفته‌تر مي‌شود. در بحث مرگ انسان‌ها مهم‌ترين نياز، تامين امنيت است. امنيت فاصله زندگي و مرگ است، هرچه ما را به سمت مرگ سوق مي‌دهد برابر با خطر است و هرچه به سمت زندگي ما را سوق دهد مساوي با قدرت است. وقتي حس خطر مي‌كنيم، يعني ارزيابي از خطر، منجر به خودكشي مي‌شود. ما مي‌دانيم كه بزرگ‌ترين معضل انسان همواره مرگ است اما ناگهان چه مي‌شود كه اين ميل به مرگ شكل مي‌گيرد؟»
فيروزي با طرح اين پرسش افزود: «در نوجواني ترس از مرگ انكار مي‌شود. از يكسو هورمون‌هاي نوجوان در حال غليان هستند و از طرفي ديگر در دنياي مدرن نوجوانان گرايشات خاص خود را دارند. دنياي مدرن دايم ما را ناكام مي‌كند در حالي كه دنياي قديم اينگونه نبود. پس در اين جهان مدرن نوين، سطح اضطراب بالاست، چون خواسته‌ها زياد است. نوجوان هنوز بخشي از وجودش كودك است و انتزاع او تازه در حال شكل‌گيري است و هنوز نمي‌تواند به خوبي پشت يك مساله و ابعاد مخفي و جانبي آن را ببيند. با توجه به همه اين موارد در بررسي خودكشي دو نوجوان اصفهاني كه به راحتي در مورد بعد مرگ خود هم چنانچه در فيلم منتشر شده ديديم، حرف مي‌زدند، مي‌توان گفت آنها هم تا حدي نتوانسته‌اند مرگ را تصوير و درك جدي كنند.»
اين روانپزشك درباره علت بيشتر بودن آمار اقدام به خودكشي‌هايي كه منجر به مرگ نمي‌شوند در زنان، گفت: «روان زنانه داراي اميد بيشتري نسبت به روان مردانه است و روحيه مسووليت‌پذيري در زن سبب مي‌شود كه از ابزاري استفاده كند كه خودكشي به طور قطعي تحقق نيابد؛ از اين رو گفته مي‌شود كه شايد بيشتر خودكشي‌هاي زنان به صورت نمايشي و اعتراضي هستند تا به قصد جدي مردن. البته در مواردي هم اين طور نيست و دليل خودكشي همان قرار گرفتن در تنگناهاي جدي است.»