باغ برجی ریز، زیر تیغ تخریب

این روزها باغ برجی ریز در بی‌مهری و نگاه سرد اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان با مرگ تدریجی روزگار خود را سپری می‌کند و همچنان پس از پنج سال، چشم انتظار وعده‌های مسئولان برای ترمیم و بازسازی این بنای تاریخی است.

به گزارش ایمنا ، برج‌های کبوتر، تندیس سبزینه‌ای دیرینه است که معماری داخلی آنها استثنایی و عظمت این بناها اعجاب انگیز بوده که در منابع تاریخی درباره آنها چنین آمده، «در ایران رسم است، عمارت بلند چشمه در صحرا می سازند و آن خاصه برای کبوتران است که موسوم به برج کبوتر یا کبوتر خانه‌ها، شگفت انگیز و زیبا بوده و از خشت خام، کاه‌گل و گل با هدف بهره‌برداری از کود کبوتران و حتی گوشت ساخته می‌شد.»

اما این برج‌ها از لحاظ معماری براساس سیر تحولی از معماری خاصی برخوردار هستند، به طوری که می‌توان براساس شکل ظاهری، پلان و نحوه قرار گرفتن لانه‌ها در بدنه داخلی، آنها را به شش دسته اصلی استوانه ساده، چند استوانه‌ای، چند استوانه‌ای پیشرفته، استوانه‌ای با تغییراتی در بدنه داخلی و خارجی، برج‌های هزار جریب و برج‌هایی با پلان مربع تقسیم کرد، اما نباید فراموش کرد در این برج‌ها به صورت تجربی البته در حد تکامل یافته‌ از علوم فیزیک، ریاضیات، جانورشناسی، روانشاسی جانوری، آب و هوا شناسی و... استفاده شده و زیبایی و کارآیی آنها آن چنان با هم تطابق دارد که جدایی ناپذیر به نظر می‌آیند. از جمله ظرافت‌های بکار رفته در برج‌های کبوتر می‌توان به مواردی چون بهره‌گیری از اصل تشدید یا رزونانس به منظور ایجاد ارتعاشات قوی در برج اشاره کرد تا هنگام پرواز یک کبوتر تمامی کبوترها از برج خارج نشوند.

از سوی دیگر طراحی و انتخاب سایت دایره‌ای در ساخت کبوترخانه‌ها با فضای تو در تو با هدف افزایش مقاومت برج، تهیه سوراخ‌هایی در دیوار داخلی برج از بالا به پایین تا کبوتر در آن بنشیند، استفاده از کاه گل در ساخت کبوترخانه تا برج در تابستان خنک و در زمستان گرم باشد، همچنین انحنای سطح داخلی به‌ منظور ممانعت از حرکت سعودی مار به طرف لانه‌های کبوتر از جمله ظرافت‌هایی است که در برج‌های کبوتر مد نظر گرفته می‌شده است.

شهرستان لنجان با تاریخ و فرهنگی کهن، دارای میراث فرهنگی ارزشمندی بوده که امروز متاسفانه روبه نابودی است و یکی از این آثار کهن کبوترخانه باغ برجی شرقی ریز(زرین شهر) است که به شماره ۱۹۲۱۷ به تاریخ ۸۶/۰۳/۱۳ در ردیف آثار ملی به ثبت رسیده است.

البته زرین شهر با داشتن شش کبوترخانه که اکثرا با نام باغ برجی یا مالک آنها شناخته می‌شده‌اند در شمال مناطقی که در گستره استقرار این برج‌ها بوده‌اند، قرار داشته و در برخی منابع به بعضی برج‌های آن اشاره شده است، باغ برجی شرقی ریز، باغ برجی(حاج محمد جواد)، باغ برجی میدان، برج‌های باغ خان از آن جمله هستند که در دامان سر سبز لنجان که قرن‌ها بزمگاه کشت و کار بوده خودنمایی می‌کردند، اما امروز قامت بسیاری از بناهای به جا مانده از نیاکان ما شکسته شد، همچنان که امروز تنها کبوترخانه باغ برجی شرقی ریز باقی مانده که حدود ۷۰ درصد آن تخریب شده است.

آثار کهنی همچون کبوترخانه‌ها نشان از رنج و شادی و تلخی و شیرینی تاریخ این سرزمین است و از این جهت حفظ این هویت وظیفه مشترک مسئولان و هر شهروند است که میراث کهن سرزمین آبا و اجدادی خود را به بهترین و مؤثرترین نحو به نسل آینده منتقل کند. از این رو این میراث‌ را باید برجا نگاه داشت تا همچون کبوترهای دو برجه، سرگردان میان غنای سنت و فریبایی مدرنیته، مبهوت و پریشان نمانیم. نهم تیرماه سال ۹۱ اخباری مبنی بر تخریب بخش عمده‌ای از بنای تاریخی باغ برجی ریزشهر آن هم با قدمتی بیش از دوقرن در رسانه‌های مختلف به سرعت دست به دست شد و در تیتر رسانه‌های استان قرار گرفت، که این مسئله باعث واکنش سرپرست وقت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان شد، وی از اختصاص ۱۵۰ میلیون ریال اعتبار اولیه برای ترمیم و بازسازی این بنای تاریخی خبر داد و اعلام کرد: پس از اطلاع از افزایش تخریب این بنا، کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی آن را بررسی و میزان خسارت را تعیین کرده و طرح‌های مرمتی آن آماده شده و مرمت آن در مرحله تامین اعتبار است.

به نظر می‌رسد، تامین اعتبار مرمت این بنای تاریخی تنها در حد شعار باقی ماند و پس از گذشت پنج سال همچنان ترمیم و بازسازی آن در بی‌مهری و نگاه سرد متولیان امر به‌سر می‌برد تا این بنای تاریخی با مرگ تدریجی روزگار خود را سپری کند، این در حالی است که مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان ثبت بنا و حریم را پشتوانه‌ای حقوقی یک بنا دانسته بود و مطرح کرده بود «برج‌های کبوتر ارزش‌های مهم معماری، تاریخی و فرهنگی کشور به شمار می‌رود که علاوه بر معماری، کاربری‌ها و کارکردهای آنها اهمیت ویژه‌ای دارد»

بهشاد حسینی در گفت‌و گو با خبرنگار ایمنا اظهار کرد: قدمت کبوترخانه باغ برجی شرقی ریز(زرین شهر) به اواخر قاجار و اوایل پهلوی باز می‌گردد که البته جنبه‌های خاص و متفاوتی از دیگر برج کبوترهای قاجار به بعد دارد و تزیینات رنگی آن که طرح طاووس بوده و یکسری تزیینات این بنا آن را از دیگر کبوترخانه‌های زمان خود متفاوت ساخته، چرا که در آن زمان این گونه نقش‌ها زیاد مرسوم نبوده است.

وی با بیان اینکه افزود: امروز عمق فاجعه در خصوص باغ برجی شرقی ریز به خوبی مشخص است و از جمله مواردی که در خصوص وضعیت این اثر وجود دارد آن است، که کاربری زمین این برج کبوتر کشاورزی بوده تا پای بنا آمده و در آن برنج کاری انجام می‌گیرد.

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لنجان تصریح کرد: نباید فراموش کرد رطوبت آسیب فراوانی را به این بنا رسانده است، هرچند مذاکراتی با مالک زمین کشاورزی انجام گرفته تا فکری برای حفاظت از این برج انجام گیرد.

وی ادامه داد: عمده معضل دیگر جدای از آزادسازی زمین اطراف باغ برجی، دیدگاهی است که در بناهای تاریخی با فکر وجود گنج وجود دارد و باعث انجام حفاری‌های غیر مجاز در بناهای تاریخی می‌شود و افراد ناآگاه با بیل و کلنگ به جان میراث فرهنگی کشور افتاده و مناطق باستانی همچون باغ برجی ریز را شخم می‌زنند.

حسینی اضافه کرد: وضعیت باغ برجی در عرض یک دهه تخریب چشم گیری داشته و آسیب‌های انسانی نقش تاثیرگذاری را بر پیکر این کبوترخانه تاریخی داشته‌ است، از این رو اولویت میراث این گونه بود که باید هرچه زودتر این اثر تاریخی را نجات دهیم.

وی عنوان کرد: در سال گذشته تصمیم گرفتیم بخشی از بودجه بناهای دیگر در شهرستان لنجان را برای بعضی اقدامات حفاظتی باغ برجی اختصاص دهیم، اما متاسفانه این بودجه به صورت اوراق بهادار بود و پنج پیمانکار به روی کار آمدند و زمانی که متوجه می‌شدند دستمزد به صورت اوراق است، پیمانکار انصراف داده و اینکار انجام نگرفت.

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لنجان خاطرنشان کرد: برآورد هزینه حدود بازسازی باغ برجی حدود ۱۰۰ الی ۱۳۰ میلیون تومان با محوطه‌سازی در نظر گرفته شده است و با توجه به اینکه ۶۰ درصد این بنا تخریب و نزدیک به ۷۰ درصد در آستانه تخریب است، باید برای این مهم چاره اندیشی شود.

وی با بیان اینکه مکاتباتی با معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری انجام گرفت و مقرر شد، برآوردهایی از مصالح و ... انجام شود، تصریح کرد: تا مادمی که نتوانیم حریمی برای این مکان تاریخی مشخص کنیم، اقدامی از سوی میراث فرهنگی صورت نمی گیرد، زیرا با کشت و کار برنج در حوالی این برج هر اقدامی انجام شود، بی اثر خواهد بود.

حسین پارسا محقق و نویسنده کتاب تاریخ ریز با اشاره به وضعیت نگران کننده باغ برجی ریز گفت: براساس نوشته‌های مستشرقان، جهانگردان و مورخان در سه قرن اخیر تاریخ دقیقی از قدمت برج‌های کبوتر نمی‌توان بیان کرد، اما آن‌چه مسلم بوده از حدود ۷۰۰ سال پیش این برج‌ها در اصفهان خرید و فروش می‌شده است.

وی افزود: از سوی دیگر شاردن جهانگرد زمان شاه عباس صفوی تعداد کبوترخانه‌های اطراف اصفهان را سه هزار ذکر کرده که براساس آمار ارایه شده از سرشماری کشاورزی ایران در سال ۱۳۵۶ از ۶۶۰ کبوتر خانه موجود ۲۹۷ مورد فعال و ۹۳ مورد نیمه فعال گزارش شده‌اند.

نویسنده کتاب تاریخ ریز تصریح کرد: نباید فراموش کرد سخن گفتن در خصوص کشت و کار قدیم لنجان، بدون توضیح برج‌های کبوتر، یعنی سخن ناقص مانده و هنوز عطش شنیدن فرو ننشته است، چراکه این برج‌های افراشته میان سکوت سبز صحراها حکایت از گذشته‌های پر خیر و برکت در این منطقه دارد.

وی ادامه داد: اهمیت وجود این برج‌های کهنسال به عنوان یکی از نمادهای تاریخی شهرهای استان اصفهان است که برج‌های کبوتر نمادی از باغات و کشاورزی سرزمین ما بوده و با اینگونه بی‌توجهی که باعث شده در طی ۴۰۰ سال گذشته تعداد آن‌ها از چند هزار به تعداد محدودی برسد، چه بسا با این رسیدگی و مراقبت تعدادشان از تعداد انگشتان دست نیز کمتر شود.

پارسا اضافه کرد: قطعا ادامه این روند در آینده‌ای نه چندان دور دیگر از این استوانه‌های خاموش گلی که به صد زبان حکایت از صفای کشت و کار قدیم دارد و هوش و هنر نیاکانمان را به یاد می‌آورد، اثری باقی نخواهد ماند و با توجه به اینکه در دامان سر سبز لنجان که قرن‌ها بزمگاه کشت و کار اصفهان بوده لازم است، حداقل تنها برج‌ مخروبه این شهر بازسازی شود و باقی بماند تا هم نمادی از کشاورزی پر رونق این خطه باشد و هم یادآوری از گذشته ‌ها.