نگینِ سبزِ اصفهان، گرفتار در دام بی‌آبی
نام مبارکه معمولا یادآور صنایع سنگین است. این شهر کوچک طی چند دهه توسعه و سرمایه‌گذاری آمرانه، به یکی از قطب‌های صنعتی ایران تبدیل شده اما اقتصاد و معیشت مبارکه و روستاهای اطراف آن جز صنعت، به کشاورزی هم گره خورده‌است.
نام مبارکه معمولا یادآور صنایع سنگین است. این شهر کوچک طی چند دهه توسعه و سرمایه‌گذاری آمرانه، به یکی از قطب‌های صنعتی ایران تبدیل شده اما اقتصاد و معیشت مبارکه و روستاهای اطراف آن جز صنعت، به کشاورزی هم گره خورده‌است. به گزارش ایلنا، تارنمای شهرداری مبارکه با چنین عباراتی، این شهرستان را توصیف می‌کند: "نگین سبز استان اصفهان، سرزمینی سبز و خرم، دارای موقعیت آب و هوایی مناسب، در آغوش زاینده‌رود، دارای مزارع آباد و درختان فراوان و مناظر اعجاب‌انگیز و..."
اما این روزها، مبارکه و مردمان آن، در حال تجربه یکی از نامبارک‌ترین دوره‌های زمانی حیات شهر هستند. سوءمدیریتِ سال‌های قبل، موجب نابودی سرمایه بسیاری از کشاورزان مبارکه‌ای و در هاله ابهام قرار دادن سرنوشت کشاورزی نه‌تنها در مبارکه بلکه کلیه مناطق پاییندست زاینده‌رود شده‌است.
روایتی که از ریشه‌ی مشکلات زاینده‌رود ازسوی کشاورزان، کارشناسان و نمایندگان ارائه می‌شود، در بسیاری موارد مشابه هم هستند. نوک پیکان انتقادات عموما به‌سمت سوءمدیریت مسئولان سابق و فعلی وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی، مسئولان استانی و نمایندگان شهری سابق اصفهان است.
کشاورزان 50-60ساله در حال فروریختن هستند
علیرضا خرمی (عضو شورای اسلامی روستای جوهرستان بخش گرکن جنوبی شهرستان مبارکه) در گفتگو با خبرنگار ایلنا، گفت: روستای جوهرستان دارای 250خانوار و 1000نفر جمعیت است. اکثر مردم آن کشاورز و دام‌پرور هستند و جوانان نیز در شرکت‌های همجوار کار می‌کنند. این روستا دارای 350هکتار زمین زراعی است که محصولاتی همچون برنج، گندم، جو، پیاز و باغات میوه در آن کشت می‌شدند. تا یکی-دوسال پیش، کمی آب وجود داشت و کشاورزی انجام می‌شد. اما امسال چه برای کشت پائیزه و چه برای کشت بهاره، آبی به کشاورزان ندادند.
وی افزود: اینجا کشاورزی شغلی بین‌النسلی است. کسانی که جوان‌ترند و با مشکل آب مواجه شده‌اند، به‌اقتضای سن می‌توانند به کارهای دیگری مثل کارگری در کارخانه و ساختمان و مشاغل دیگر روی آورند، اما آنها که 50-60سال و یا بالاتر سن دارند و کل عمرشان کشاورز بوده‌اند، در حال گذراندن روزهای بسیار اسف‌باری هستند. افرادی با چنین سن و سالی را، نه کسی تمایل دارد به‌کار بگمارد و نه خود از نظر جسمی و ذهنی توانایی انطباق با شرایط جدید کاری را دارند. اکنون این مردم محلی و پیوندهای دوستی-خویشاوندی است که مانع به محاق رفتن و فاجعه‌بار شدن زندگی کامل گروه اخیر کشاورزان می‌شود.
مادی‌سالاران همیشه توانسته بودند بحران کم‌آبی اصفهان را کنترل کنند
مجید یزدانی (کشاورز مبارکه‌ای و نماینده حقآبه‌داران کانال سمت راست تقسیم آب نکوآباد) اظهار داشت: اصفهان از دیرباز همیشه خشک و کم‌بارش بوده‌است. اما نیاکان ما همیشه توانسته‌بودند بحران کم‌آبی را کنترل کنند و آن را براساس 33سهم بین لنجانات، مبارکه، فلاورجان، نجف‌آباد و اصفهان تقسیم کنند. در هر کدام از این مناطق، مادی‌سالاران (که در اصفهان مفهومی مشابه میراب است) مدیریت تقسیم آب را برعهده داشتند. تا 60-70سال پیش نیز، همچنان طومار شیخ بهایی سند اصلی و مورد استناد همگان بوده‌است.
تونل اول کوهرنگ؛ حاصل عرق جبین کشاورزان اصفهان
وی گفت: حدود 65-70 سال پیش تونل اول کوهرنگ به‌همت خود مردم چه با پرداخت پول و چه از طریق کار مستقیم در عملیات اجرا، احداث و راه‌اندازی شد. این امر تا مدت‌ها موجب شد وضعیت آب و کشاورزی در اصفهان بهبود نسبی یابد.
وی تصریح کرد: تدریجا با احداث و توسعه شرکت‌های عظیم برداشت زیاد از آب صورت گرفته‌است. از 17سال پیش برخلاف وعده‌ای که به حقآبه‌داران مبنی بر احداث تونل سوم داده شده‌بود، از سهم آب آنها برداشت شد. هم‌چنین طرح‌هایی همچون طرح طوبی، آبادسازی زمین‌های بایر در حاشیه زاینده‌رود، طرح بن-بروجن و طرح آب‌رسانی کاشان و نطنز وضعیت را از قبل بدتر کرد. تا سال 1375، تعداد آمار چاه‌های کشاورزی در هر شهر از 5-6چاه فراتر نمی‌رود. از این سال به‌بعد، مجوزهای بی‌رویه احداث چاه صادر شد و سازمان جهاد کشاورزی نیز چشمش را بر روی آنها بست. در این زمینه وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو با هم تعامل داشته و هم‌نظر بوده‌اند. این اقدامات نهایتا منجر به پایین‌آمدن تدریجی سطح آب از دهه 80 شد.
یزدانی گفت: کشاورزان حدود 7-8سال است که صاحب صنف شده‌اند. نظرات صنف در ابتدا بیشتر جنبه دولتی داشت اما با گذشت زمان، هرچه بیشتر مردمی شده و انعکاس‌دهنده مطالبات و مشکلات کشاورزان شد.
چگونه یزد کهن‌سال، تاریخ را بی‌آب اصفهان درنوردیده‌است که اکنون نمی‌تواند؟
وی افزود: یزد خود دیاری باقدمت و صاحب تمدن است و تا حدود 17-20سال پیش که از زاینده‌رود برای آن آب ببرند، توانسته‌بود به حیات خود ادامه دهد. چگونه‌است که اکنون به‌بهانه آب شرب که میزان مصرف آن نهایتا در حد 20میلیون متر مکعب است، صدمیلیون مترمکعب آب به یزد انتقال داده می‌شود. این حجم آب، نه برای مصرف شرب، بلکه برای گلخانه‌ها و فولاد یزد می‌رود. اکنون یزد در تولید محصولات گلخانه‌ای به یکی از قطب‌های کشور مبدل شده‌است.
وی اظهار داشت: براساس قانون توزیع عادلانه آب مصوب سال 1361، حقآبه‌ها به‌رسمیت شناخته شده‌است. درصورت جابجایی آب و ضرر وارد کردن به کشاورزان، به آنها خسارت باید پرداخت شود. بعلاوه، در سال 92، اعتراضاتی از سوی کشاورزان صورت گرفت که موجب شد مصوبه‌ای 9ماده‌ای مشترکا از سوی شورای امنیت ملی و شورای عالی آب صادر شود مبنی بر اینکه بارگذاری جدیدی روی زاینده‌رود نشود و هم‌چنین برای زاینده‌رود صندوقی تشکیل شود. اگر مواد مصوبه 9ماده‌ای مذکور رعایت می‌شد، اکنون به این‌همه مشکل بر نمی‌خوردیم.
وی تاکید کرد: آیا صنایع صرفه‌جویی کرده‌اند که اکنون همه از کشاورزان چنین انتظاری دارند؟ اصلا کشاورزی اصفهان مصارف آبی بالایی ندارد.
نابودی کشاورزی مبارکه؛ مهاجرت نخبگان، زاغه‌نشینی و نابودی اشتغال پایدار
وی افزود: اکنون وضعیت به‌گونه‌ای‌ست که نه‌تنها کشاورزان اصفهان، بلکه دامداران چهارمحال و بختیاری هم به‌شدت متضرر شده‌اند. بسیاری از آنها به زاغه‌نشینی افتاده‌اند. در اینجا هم بسیاری از نیروهای نخبه روستاها و شهرهای حقآبه‌دار به خارج از کشور رفتند. سابقا از استان فارس با کمباین برای درو محصولات به اینجا می‌آمدند. کشاورزی این توانایی را داشته و دارد که اشتغال پایدار ایجاد کند.
تا 10سال دیگر درختی در اصفهان باقی نخواهد ماند
یزدانی گفت: شهرداری اصفهان سالانه میلیاردها تومان دارد صرف درختکاری و محیط‌زیست شهری می‌کند. اما با وضع موجود تا 10سال دیگر درختی در آن باقی نخواهد ماند.
نماینده حقآبه‌داران کانال سمت راست تقسیم آب نکوآباد در پایان، گفت: استانداران دولت پیش از آقای روحانی مثل مرتضی بختیاری منکر وجود مشکل آب بودند. خوشبختانه نمایندگان و استانداران اخیر فعالیت‌های خوبی را آغاز کرده، و مشکل را جدی گرفته‌اند.
مسیر پرپیچ و خم زاینده‌رود
علیرضا صدقی (دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی شهرستان مبارکه) در گفتگو با خبرنگار ایلنا در ابتدا به مسیر حرکت زاینده‌رود در استان اصفهان پرداخت و گفت: لنجان، مبارکه، نجف‌آباد، خمینی‌شهر و فلاورجان، کشاورزان ورودیه زاینده‌رود در اصفهان هستند که در جهت غربی آن قرار دارند. بعد از آن زاینده‌رود از اصفهان که در مسیر مرکزی آن است، می‌گذرد و سپس به‌سمت شرق اصفهان شامل جاهایی چون خوراسگان، زیار و ورزنه می‌رود که درواقع، در انتهای مسیر آن هستند.
مشکل معیشتی گسترده برای 6-7هزار نفر
وی اظهار داشت: 90هزار هکتار کشت استان اصفهان امسال با مشکل روبرو است. 3500هکتار از اراضی شهرستان مبارکه که از زاینده‌رود آب می‌گرفتند، نکشت می‌شوند. از این میزان تنها 700هکتار که شامل باغات می‌شود، قرار است با تانکر به آنها آب‌رسانی شود. این تعداد هم قرار است تا خرداد و یا نهایتا تیرماه به آنها آب رسانده‌شود. اگر با همین وضعیت پیش برویم، امسال 6-7هزار نفر از کشاورزان مشکل معیشتی پیدا می‌کنند.
وی گفت: تونل اول کوهرنگ که در سال 1333 تاسیس شد، متعلق به حقآبه‌داران زاینده‌رود است. اما حقآبه آنها رعایت نشده‌است.
وی تاکید کرد: سازمان جهاد کشاورزی باید الگوی کشت را مدیریت کند. متاسفانه ما در حوزه آب، مدیریت یکپارچه نداریم.
وی افزود: بحث خسارت به کشاورزان هنوز مشخص نیست. سال 91-92، 300-500هزار تومان کل خسارتی بود که به 1000نفر از کشاورزان داده‌شد. هم‌اکنون مبارکه در وضعیت بسیار بدی از نظر بیکاری قرار دارد. برخلاف تصور همگان که فکر می‌کنند مبارکه به‌دلیل برخورداری از صنایع بزرگ نباید حداقل از لحاظ معیشتی و اشتغال در وضعیت بهتری باشد، اینگونه نیست. بسیاری از نیروهای کار این شرکت‌ها اهالی غیربومی هستند. تاسف‌بارتر اینکه روستاهایی در سال‌های اخیر بوده‌اند که به‌خاطر از بین رفتن کشاورزی خالی از سکنه شده‌اند.
مسیر توسعه در ایران از ناپایداری می‌گذرد
مهدی بصیری اصفهانی (دانشیار دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان) ازجمله متخصصانی است که دهه‌هاست در زمینه آگاهی‌بخشی و هشداردهی در مورد دست‌اندازی‌های غیرکارشناسانه به زاینده‌رود فعالیت کرده‌است. وی شروع مشکلات را در برنامه‌های توسعه‌ای کشور می‌داند که غیرعلمی و غیرجامع بودند و اینکه هر دستگاهی مستقل از دیگر دستگاه‌ها، کارهای نمایشی‌ای را برای خوشایند مردم و حاکمیت انجام می‌دهد. به اعتقاد او؛ سیاست‌گذاری‌های ما بیشتر در مسیر توسعه ناپایدار بوده‌اند تا هر چیز دیگری. یکی از عوامل ناپایداری توسعه در ایران، مصرف بی‌رویه آب است.
وی افزود: به‌خاطر بحران کم‌آبی، به کشاورزان اصفهان که حقآبه‌دار بوده‌اند، می‌گویند برای شما آب نیست. اما به کسانی که در بالادست هستند و بی‌حقآبه، مجوز کشاورزی داده می‌شود. آب را فقط برای کشاورزان در پاییندست قطع می‌کنند.
وی اظهار داشت: مقصر کم‌آبی اصفهان، نه مردم و نه اقلیم، بلکه نحوه مدیریت و مسئولان هستند که ظرفیت را درک نکردند. دولت در ایران هیچ حکمرانی‌ای بر روی رودخانه ندارد.
آبخان‌ها بخشکند آثار تاریخی فاخر نصف جهان فرو می‌پاشند
وی گفت: اکنون به‌خاطر کم‌آبی‌های اخیر، آبخان اصفهان دارد تخلیه می‌شود. تخلیه این آبخان‌ها از منابع آب زیرزمینی موجب فرونشست زمین و پایین‌آمدن سطح آن می‌شود. این امر موجب فجایع انسانی زیادی خواهد شد که یکی از مهم‌ترین آنها فروریختن بناهای تاریخی فاخر اصفهان است.
وی اظهار داشت: علت اینکه برخی صنایع به‌رغم این‌همه مشکلاتی که برای محیط زیست داشته، همچنان تولید و توسعه آن در کشور با جدیت پیگیری می‌شود، به‌خاطر منافع مالی عظیمی است که برای صاحبان آنها دارد و تشکیلات دولتی نیز حامی آنها هستند. هزینه تولید در حوزه صنعت در ایران بر گردن مردم و کشور است. مرتبا مجوز احداث واحدهای مختلف صنعتی در مناطق کویری و کم‌آب داده می‌شود و تازه بعد از آن است که به فکر انجام یک پروژه انتقال آب برای تسهیل تولید آن هستند. بدین شکل که فلان نماینده‌ای می‌رود وسط یک منطقه خشک و نامناسب، اعلام می‌کند که من صنعت می‌آورم. تعدادی سرمایه‌گذار هم پیدا می‌شوند و پشت او می‌ایستند و حمایت می‌کنند. هر شکلی از قانون و استدلال علمی را هم زیرپا می‌گذارند و کاری انجام می‌دهند که دولت را در مقابل یک عمل انجام‌شده باقی بگذارد و مجبور شود به‌آنها خدماتی از قبیل آب، برق و گاز بدهد.
وی دلیل ترجیح طرح توسعه باغات در اراضی شیب‌دار در اجرا را در قیاس با قوانینی که حقآبه کشاورزان را معتبر دانسته، در امکان بالای زمین‌خواری در طرح یادشده دانست و گفت: در اصفهان ما با این طرح به‌شدت مخالفت کردیم و از طرف اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی اصفهان و اساتید دانشگاه به رئیس‌جمهور نامه نوشتیم اما وزیر کشاورزی سخت به‌دنبال اجرای آن طرح است.
این دانشیار دانشگاه صنعتی اصفهان در پایان، گفت: تونل سوم مشکل کلی را در درازمدت حل نمی‌کند. بعلاوه این تا بیاید اجرا شود برایش مصارف جدید ایجاد خواهد شد. بنابراین لزوما مشکلی از کشاورزان حل نخواهد شد.
12هزار کشاورز در مبارکه؛ محروم از آب
زهرا سعیدی مبارکه (نماینده مردم مبارکه و عضو کمیسیون اقتصادی مجلس) در گفتگو با خبرنگار ایلنا، گفت: امسال 12 هزار نفر از کشاورزان مبارکه بی‌بهره از آب هستند.
وی گفت: در خیانت و ظلمی که ازسوی دولت‌های مختلف به کشاورزان اصفهان رفته، هیچ شکی نیست. درواقع، یک‌سری سوءمدیریت‌ها در گذشته صورت گرفته که به‌سادگی نباید از آنها گذشت. مقصران این امر هم باید معرفی و مجازات شوند.
وی اظهار داشت: اما اکنون در دولت روحانی وعده‌ای مبنی بر احیای زاینده‌رود داده شده که برهمین اساس، از شخص رئیس‌جمهور انتظار می‌رود در این حوزه ورود کرده و این مساله را دستور کار روزانه خود قرار دهد چراکه زاینده‌رود متعلق به مردم و کشور است و از نگاه ملی باید به این قضیه نگاه کرد. وی باید با این اقدام، استاندار خود را نیز مورد حمایت قرار دهد.
نماینده مردم مبارکه تاکید کرد: اکنون باید برای خسارت به کشاورزان فکری کرد. همان‌طور که دولت برای بازنشستگان صنعت فولاد تمهیدات خاص در بودجه می‌اندیشد، باید برای کسانی هم که حقآبه کشاورزی آنها به‌خاطر سوءمدیریت زائل شده، فکری کند.
توسعه پایدار تنها راه عبور از بحران
در پایان، گریزی زده می‌شود به مفهومی که این روزها در محافل علمی ایران و جهان بسیار از آن صحبت می‌شود: توسعه پایدار. این مفهوم از اواخر قرن بیستم وارد ادبیات توسعه و سپس سیاست‌گذاری‌های کلان سایر کشورها از جمله ایران شد. توسعه پایدار مسیری را در رشد اقتصادی متصور است که همسو و همراستا با رشد شاخص‌های انسانی جامعه و حفظ منابع طبیعی و محیط زیست باشد. پیش‌شرط اجرای توسعه پایدار در ایران، رها کردن مدل حدودا صدساله توسعه آمرانه و به‌مشارکت گرفتن کارشناسان متعهد، نهادهای اصیل بومی-محلی و سازمان‌های مردم‌نهاد است. در غیر این صورت، در بر همان پاشنه ناکارآمدی خواهد چرخید.