سمی گرانبها!

همه چیز از دیدن یک مستند آغاز شد، جرقه ای که به یکباره در ذهن دو دانشجوی دانشگاه نجف آباد زده می شود تا امروز بزرگترین مرکز پرورش عقرب به نام این شهرستان ثبت شود.
به گزارش ایمنا، این روزها موضوع کسب و کار نوین و کارآفرینی در کشور بسیار داغ است و هرکس به هر روشی که بتواند سعی دارد تا روزی حلال بدست آورد حالا از فروش کارتن گرفته تا پرورش عقرب!
پرورش عقرب یکی از جدیدترین مشاغلی است که در بسیاری از کشورها از جمله ایران باب شده و طبق اخبار حاصله از این شغل خطرناک، درآمد بسیار بالایی هم نصیب پرورش دهندگان عقرب کرده، چراکه سم عقرب خاصیت دارویی دارد و در علم پزشکی و ساخت دارو بسیار ضروری و کاربردی است، اما این شعل نیز همانند دیگر مشاغل سختی های خاص خود را دارد و از آنجایی که این ماده بسیار سخت بدست می آید سبب شده قیمت آن بالا برود و ارزشمند شود.
حدود هزار نوع عقرب شناخته شده جهان در کمتر از ۱۰ کشور زندگی می کنند و در این میان خاورمیانه را باید اصلی ترین زیستگاه آن ها دانست. از کل عقرب ها حدود ۲۰ نمونه قابلیت به کارگیری در امور پزشکی داشته و در این بین تنها هشت گونه صرفه اقتصادی پرورش و تکثیر دارند.
"یونس شکیب زاده" دانشجوی ۲۴ ساله رشته سم شناسی اهل خرم آباد و "عرفان پرهیزکار" ۲۵ ساله دانشجوی رشته بیوشیمی اهل اهواز با دیدن مستندی تلویزیونی، این فکر به ذهنشان می رسد که می توانند ایده پرورش عقرب را با یکدیگر اجرایی کنند.
این شغل با دیگر مشاغل کمی متفاوت است و شاید تنها گفتنش راحت باشد، اما در عمل کار راحتی نیست البته درآمد خوبی دارد و این مشوقی برای ادامه راهی است که مصمم آغاز کرده اند. ایده این طرح را با مرکز رشد دانشگاه نجف آباد مطرح می کنند، اما باتوجه به اینکه تا قبل از آن، شخص یا مجموعه ای به صورت جدی وارد این عرصه نشده بود اخذ مجوز از محیط زیست و دیگر ارگان های مربوطه آن ها را با مشکلات جدی مواجه کرد البته مانعی نمی توانست این دو جوان را از اهداف خود دور کند.
حدود سه سال طول کشید تا موفق به اخذ مجوز از محیط زیست شوند، در این میان مهم ترین چالش، پرورش و تکثیر گونه های خاصی از عقرب در محیط آزمایشگاهی بود که به این منظور تعداد محدودی عقرب را با مجوز محیط زیست شکار کرده و با انجام کارهای تحقیقاتی و پژوهشی گسترده، به تکنولوژی زاد و ولد عقرب در محیط آزمایشگاهی دست پیدا کردند.
زاد و ولد در عقرب ها
یونس شکیب زاده دانشجوی ۲۴ ساله ای که مدتهاست با انگیزه و مصمم برای ادامه راهی است که آغاز کرده «عقرب از گونه های هم نوع خواری محسوب می شود و معمولا سالی یک بار بین ۶۰ تا ۹۰ لارو به دنیا می آورند و برای دو هفته نوزادان خود را روی کمرشان نگه می دارند. رنگ لاروها در ابتدا شیری رنگ بوده و به تدریج و طی چند مرحله به سمت رنگ مادر می رود.
وی می گوید: در شرایط طبیعی امکان دارد به دلیل گرسنگی تا نیمی از بچه های خود را بخورد. اگر شما صد عقرب را در یک محیط نیم متر مربعی داشته باشید، امکان دارد تا ۲۰درصد از عقرب ها خورده شوند.
شکیب زاده ادامه می دهد: تا پیش از این، موارد محدود و معدودی از زاد و ولد عقرب ها در محیط آزمایشگاهی به ثبت رسیده بود، اما اکنون در تلاشیم علاوه بر دستیابی به این تکنولوژی، تعداد لاروها در هر سری زایمان و افزایش نرخ تبدیل آن ها به عقرب های بالغ را افزایش دهیم.
عرفان پرهیزکار دیگر دانشجوی نجف آبادی معتقد است: «عمر مفید عقرب ها به طور متوسط چهار سال است و از هشت ماهگی بالغ شده و امکان گرفتن زهر از آن ها وجود دارد. در کل قاره اروپا به دلیل شرایط خاص آب و هوایی، عقربی دیده نمی شود و امکان پرورش آن در محیط آزمایشگاهی نیز بسیار سخت و در مواردی غیر ممکن است، اما در ایران شرایط برای پرورش عقرب خوب است.
وی می گوید: دانشگاه نجف آباد در حال حاضر با انجام آنالیزهای متعدد بر روی سم تولید شده، در حال اخذ مجوزهای قانونی برای ارسال نمونه های اولیه به کارخانجات داروسازی معتبر دنیا است تا بتواند وارد فاز فروش شود.
شکیب زاده با اشاره به شرایط سخت و خطرناک نگهداری عقرب ها می گوید: در مورد عقرب های درشت، از دو تا سه هزار عقرب می توان یک گرم سم را در طول دو تا سه روز گرفت و با ریزتر شدن جثه آن ها که با کاهش حجم غده سم نیز همراه خواهد بود، این عدد به حدود ۲۰ تا ۳۰ هزار عقرب می رسد. تمامی مراحل گرفتن سم به صورت دستی و با تحریک های خاص الکتریکی انجام می شود.
وی تصریح می کند: گرفتن سم بایستی حداقل با حضور دو نفر همراه باشد و بدون استفاده از تجهیزات خاص همچون ماسک های مجهز به فیلترهای خاص، امکان آسیب های ریوی در دراز مدت وجود خواهد داشت. سم عقرب همچنین امکان جذب از طریق پوست را دارد و بخار متصاعد شده آن بسیار خطرناک است به همین دلیل محیط سم گیری باید دارای شرایط استریل خاص باشد.
این مهندس جوان معتقد است: «زهر در فاصله زمانی ۱۰ تا ۱۵ دقیقه فاسد و غیر قابل استفاده می شود مگر اینکه آن را در دمای حداقل منفی ۷۰ درجه سانتی گراد به کمک ازت مایع نگهداری کرد البته استفاده از ازت نیز نباید به گونه ای باشد که زمینه خوردگی در سم را ایجاد کند.»
خواص درمانی سم عقرب
عرفان پرهیزکار از دانشجویان رشته بیوشیمی انگیزه های زیادی برای ادامه این راه دارد«عقرب در مقایسه با مار، حساست بیشتری در استفاده از سم نشان می دهد و همین موضوع در کنار ترکیبات خاص آن، سم عقرب را به ماده ای فوق العاده ارزشمند تبدیل کرده. بر اساس تحقیقات و آزمایشات پزشکی متعدد، از این سم می توان در درمان بیماری های مختلف همچون سرطان، ام اس و در مواردی تومورهای مغزی نیز استفاده کرد.»
وی ادامه می دهد: برخی حتی از تاثیر آن در افزایش طول عمر گفته اند و در مواردی ادعا شده که گزش عقرب، از ابتلا به بعضی انواع سرطان جلوگیری می کند. دیده شده که برخی محققان آزمایشگاهی که نیش عقرب را در مقاطعی از زندگی چشیده اند، با وجود سال ها تماس با مواد شیمیایی سرطان زا، تاکنون علائمی از بیماری نداشته اند. به طور کلی شانس افرادی که سابقه گزش عقرب داشته باشند برای ابتلا به انواع سرطان، حدود ۷۰درصد کاهش پیدا می کند. در مورد خود عقرب ها نیز تنها یک بیماری کشنده وجود دارد.
عرفان می گوید: در سال های اخیر نیز از سم گونه های خاص عقرب که زیستگاه اصلی اش مناطق مرزی سوریه و عراق و تا حدودی غرب ایران است، به صورت موفقیت آمیزی در معالجه انواع تومورها استفاده شده است. با وجود همه این موفقیت ها، تولید بسیار کم و قیمت بالای سم مانع از عرضه گسترده دارویی آن شده است.
وی اضافه می کند: اگر دمای محیط نگهداری را به زیر منفی ۱۹۶ درجه سانتی گراد برسانیم، امکان نگهداری سم در بازه زمانی پنج تا شش سال وجود خواهد داشت، البته امکان تبدیل حالت مایع سم به فاز جامد نیز وجود دارد، اما از نظر مجموع هزینه های فرآوری و نگهداری، حالت مایع و جامد سم از لحاظ اقتصادی تفاوت چندانی ندارند که از لحاظ ارزش دارویی و آزمایشگاهی، حالت مایع ارزش بالاتری دارد. مثال قابل لمس این تغییر حالت و کیفیت را می توان در مورد شیر و شیرخشک تعمیم داد.
پرهیزکار می گوید: برای آنالیز سم، حداقل به سه دستگاه خاص و نسبتا گران قیمت نیاز است که استفاده از آن ها نیز تنها توسط کارشناس این حوزه امکان پذیر خواهد بود. زمان بر بودن، دیگر موضوع مهم در فرآیند آنالیز است. به گفته یکی از اعضای تیم، انجام مراحل مقدماتی یکی از این آنالیزها به حداقل دو روز زمان نیاز دارد.
وی می افزاید: از مهم ترین تجهیزات مورد نیاز برای زهرگیری می توان به الکتروشوک اتوماتیک، فریز منفی 70 درجه، تانک ازت و ابزار بسیار خاص آنالیزگیری مانند الایزا اشاره کرد.
مراجعه یکصد نفری به صورت روزانه
علی امیری، مدیر مرکز رشد دانشگاه نجف آباد از ابتدای این پروژه در کنار دو دانشجوی این دانشگاه قرار گرفته است،«تا اواخر سال۹۶ افراد خاصی در جریان این فعالیت بودند، اما با پخش گزارش صدا و سیما از پرورش عقرب، تاکنون بیش از صد هزار نفر مصاحبه تهیه شده را مشاهده کرده و بارها آن را در فضای مجازی بازنشر کرده اند.»
وی می گوید: تعداد مراجعات تلفنی یا حضوری برای کسب اطلاعات به حدی افزایش پیدا کرده که روزانه دو الی سه ساعت از وقتم را به آنان اختصاص می دهد، البته اکثر مراجعان غیر متخصص هستند و تصور درستی از میزان تخصص و سرمایه مورد نیاز راه اندازی مزرعه پرورش عقرب ندارند البته مراجعات علاقه مندان، تنها به دانشگاه محدود نمانده و محیط زیست شهرستان و استان نیز جوابگوی تعداد قابل توجهی از این دسته افراد است.
امیری تصریح می کند: به دنبال ارایه این ایده، دانشگاه ضمن اعزام دانشجویان به دوره های تخصصی مرتبط، با ارایه حمایت های فنی، زیرساختی، مالی و برندینگ در طرح مشارکت کرده و در حال حاضر کار به مرحله اخذ مجوزهای لازم برای استفاده در داروسازهای خارجی و شاید هم داخلی رسیده است.
وی می افزاید: مرکز رشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد دو زیرمجموعه دارد. یکی شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان واحد نجف آباد و دیگری مرکز رشد ساخت تجهیزات پزشکی که پروژه پرورش عقرب با محوریت مجموعه دوم کلید خورده است.
سرمایه گذاری یک میلیارد تومانی
مدیر مرکز رشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد با اشاره به برآورد اولیه ۴۵۰ میلیون تومانی راه اندازی مزرعه پرورش عقرب در طرح پیشنهادی چهار سال پیش دانشجویان می گوید: اکنون اگر مجموعه ای بخواهد حداقل های لازم از لحاظ فضای فیزیکی و غذا در کنار دیگر تجهیزات، نگهداری و آزمایش سم و دیگر موارد لازم را تامین کند، به سرمایه گذاری حداقل یک میلیارد تومانی نیاز خواهد داشت.
وی با بیان اینکه هزینه تامین دو سال مواد مورد نیاز آنالیز سم بین ۲۰ تا ۲۵ میلیون تومان برآورد شده است، ادامه می دهد: جیره غذایی عقرب ها شامل گونه های خاصی از جیرجیرک سبز و کرم ها است و تامین پنج کیلوگرم غذای ماهیانه ۲۰ هزار عقرب، حدود ۲۵۰ هزار تومان هزینه خواهد داشت.
پرهیزکار حداقل فاصله سایت پرورش عقرب از مراکز مسکونی را بر اساس دستور العمل سازمان حفاظت از محیط زیست بین پنج تا ۱۰ کیلومتر عنوان می کند و می افزاید: بر اساس نوع و شرایط تغذیه ای عقرب، هر سال دو تا سه بار امکان گرفتن سم از عقرب وجود دارد، اما هر بار انجام این کار، کیفیت آن را کاهش می دهد مگر این که با رژیم غذایی خاص، کیفیت سم را در حد مطلوب نگه داریم.
برگزاری دوره آموزشی پرورش عقرب
امیر رضا نقش، رییس دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد با اشاره به فعالیت گسترده مجموعه های مدعی ارایه دهنده آموزش پرورش عقرب از مقطع رسانه ای شدن این پروژه می گوید: در بیشتر موارد، با وجود گرفتن هزینه های قابل توجه، عملا آموزش های کاربردی و مورد نیاز ارایه نشده و تنها کلیاتی از عقرب شناسی و گونه های شناخته شده آن در سطح ایران معرفی می شود.
وی با اشاره به دغدغه محیط زیست در این خصوص می گوید: متاسفانه میزبانی برخی دانشگاه های علوم پزشکی مراکز استان ها از این دوره ها زمینه ساز اعتماد و جذب تعداد قابل توجهی از علاقه مندان شده اما به دلیل کیفیت پایین آموزش ها، بعید است افراد موفقیت عملی کسب کنند و حتی امکان بروز تهدیدات جسمی برای آن ها نیز دور از انتظار نخواهد بود.
نقش با اشاره به ارایه تضمین دروغین خریداری سم از شرکت کنندگان تصریح می کند: هنوز هیچ گونه مجوز و زیرساختی برای خرید و فروش قانونی در کشور فراهم نشده و چنین ادعاهایی تنها زمینه آسیب به محیط زیست و سلامت اشخاص را فراهم خواهد کرد. دانش برخی برگزار کنندگان به حدی پایین بوده که برای گرفتن سم، از شعله فندک استفاده کرده اند.
وی ادامه می دهد: در تلاشیم تا در شهریور ماه سال جاری یک دوره آموزشی به میزبانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد برگزار کنیم البته شرکت کنندگان بایستی در این زمینه از حداقل های علمی برخوردار باشند چراکه معتقدیم تیم هایی که بخواهند وارد این عرصه شوند باید از وجود متخصصان جانوار شناسی و سم شناسی در کنار دیگر اساتید مرتبط استفاده کنند.
نقش اضافه می کند: از ورود گروه های متخصص که دارای پشتوانه علمی و مالی کافی باشند استقبال می کنیم، بالطبع گسترش فعالیت ها در این بخش می تواند به تولید بیشتر سم و کاهش قیمت آن تا سطح تبدیل فرآورده های مرتبط به داروهای قابل استفاده عموم مردم منجر شود. با توجه به پتانسیل های خاص ایران در این عرصه، ظرفیت بسیار خوبی از لحاظ اشتغالزایی و ایجاد ارزش افزوده در حوزه پرورش عقرب وجود دارد.