آموزش کاشت و برداشت گیاه “پونه”

"پونه" از گیاهان خانواده نعنائیان است. گیاهی است از سرده نعنا و تیره لب گلی ها و له شده برگ های آن عطر نعنا دارد.در زبان ترکی به آن یارپیز (yarpiz) گفته می شود. مصارف شناخته شده آن در آشپزی و شیرینی پزی و در طب سنتی بعنوان آرام بخش و مسکن و نیز در سقط جنین بکار می رود
پونه یا پودنه (نام علمی:Mentha pulegium) از گیاهان خانواده نعنائیان است. گیاهی است از سرده نعنا و تیره لب گلی ها و له شده برگ های آن عطر نعنا دارد. مصارف شناخته شده آن در آشپزی و شیرینی پزی و در طب سنتی بعنوان آرام بخش و مسکن و نیز در سقط جنین بکار می رود. اسانس آن در صنعت عطر سازی کاربرد دارد و دارای ماده سمی پولِگون است.پونه گیاهی است علفی چند ساله ساقه ان استوانه ای ، بلندی آن در حدود 5/0 متر برگهای آن تقریبا بدون دمبرگ ، سبز ، تیره ، بیضی شکل ، نوک تیز ، با دندانه و در اثر فشردن بوی قوی اسانس پونه از آن استشمام می شود . در پایه هایی از گیاه که در آب می رویند این بو خیلی کم و در مواردی وجود ندارد .
گلهای آن به رنگ صورتی یا بنفش به صورت گروهی از گلهای کوچک در بغل برگ و ساقه در تابستان ظاهر می شود.پونه در نقاط و دشتهای مرطوب در کنار نهرها و یا داخل جوی ها و چشمه ها وکنار باطلاقها می روید . در اروپا ، افریقای شمالی ، حبشه و مناطق مختلفه آسیا به طور وحشی می روید . در ایران در مناطق شمالی ایران د رمازندران و گیلان در اطراف رشت و در ماسه زارهای غازیان و نقاط مرطوب لاهیجان به طور خود رو دیده می شود . در مازندران نوعی از ان که پونه آبی است یا نام محلی سرسم خوانده می شود. پونه را در زبان ترکی «یارپیز» گویند.به دلایل مختلف رویش این گیاه به ندرت و بسیار اندک می باشد به طوری که در سراسر کوه های اطراف تنها در برخی از کوه ها و آن هم در حد تعدادی بوته پراکنده در دره ها و بلندی های خطرناک و صعب العبور روییده است این گیاه در اوایل فروردین ماه به واسطه آب باران در این نقاط گفته شده رشد می کند .
بوی بسیار مطبوع و خوش پونه کوهی از چند متری آن قابل استشمام است. ( یافت بوته های آن کار هرکسی نبوده و معمولا افرادی که سابقا نقطه قابل رویش این گیاه را شناسایی کرده و یا در نقاط کوهستانی رفت و آمد دارند می توانند این گیاه را پیدا کنند).طعم پونه در ابتدا گرم ، کاملاً معطر و تقریباً گس و تلخ است و پس ا مدتی ایجاد احساس خنکی می کند . اسانس پونه دارای طعم تلخ و احساس سردی است .بوی پونه کمی شبیه بوی سیترونل است و از آن در صابون های معطر استفاده می شود . اسانس پونه در حشره کش ها به کار می رود . همچنین ، از آن به صورت پودر برای پاشیدن بدین منظور استفاده می شود . اسانس پونه یکی از منابع تولید طبیعی منتول می باشد . یکی از محصولات پونه عرق طبی آن است .
ترکیبات موجود در پونه
از نظر ترکیبات شیمیایی وجود اسانس روغنی فرار به مقدار 525/0-45/0 درصد در فودنج جبلی تایید گردیده است در بررسی های دیگری نشان داده شده که اسانس روغنی موجود در فودنج جبلی در حدود 50 درصد شامل تیمول بوده به علاوه ترکیب اسانس روغنی فرار گیاه دارای دی ال پینن دی پنتن، لینالول، مقداری بی سیکلیک سسکیترپن و تری سیکلیک سسکی ترپن می باشد. اسانس روغنی فرار یا روغن منتول دارای مقداری تانن، مواد رزینی و حاوی مقدار زیادی ویتامین A و B و C و کلیسیم بوده است .دارای ترکیبلت دیگری مانند:پونه حاوی 1 تا 2 درصد اسانس مایل به زرد و یا سبز بوده و پولگون موجود در اسانس برگ آن از 9 درصد در نوع برزیلی تا 30 درصد در انواع آمریکایی وجود داشته وگفته شده که میزان پولگون گونه های اروپایی از 90 تا 94 درصد می بوده وموادی که به طور طبیعی در اسانس پونه وجود داشته اند و یا خود به خود اکسیده می شوند ، شامل :آلفایی نن ، بتاپی نن ، لیمونن ، 3 ـ اکتانول . 3 ـ اکنانول ، پاراسیمن ، 3 ـ اکتیل استات ، منتون ، ایزومنتون ، پولگون ، ایزوپولگون ، پی پریتون ، سیس و ترانس پولگون اکساید و کاریوفیلن بوده .
سایر ترکیبات شامل اسیدلوریک ، اسید میریستیک ، اسید پالمیتیک ، سالی سیل آلدهید ، دیوسزمین و هسپریدین است . دانه های خشک پونه حاوی تا 25 درصد پروتئین ، 27 درصد چربی ، 11 درصد خاکستر ، 0/9 درصد کلسیم ، 05/ درصد سدیم و تا 1/5 درصد پتاسیم می بوده است .
چگونگی کاشت و پرورش پونه کوهی
کاشت و پرورش پونه کوهی بسیار آسان است. پونه کوهی را می توان از طریق دانه، قلمه و یا با استفاده از گلدان آماده آن پرورش داد. قبل از آخرین سرمای منطقه ای که در آن زندگی می کنید، بذرهای پونه کوهی را در خانه نشا کنید. بذرهای پونه کوهی نیازی به پوشانده شدن توسط خاک ندارند. بعد از قرار دادن بذرها روی خاک، آن ها را با آب مرطوب کنید و سپس سینی نشا یا ظرف کاشت را با یک پلاستیک بپوشانید تا رطوبت حفظ شود. سینی نشا را در یک مکان آفتابی، مثلا پشت یک پنجره آفتاب گیر قرار دهید. بذرهای پونه کوهی برای جوانه زدن به نور خورشید نیاز دارند. بذرهای پونه کوعی معمولا کمتر از یک هفته جوانه می زنند. بعد از این که اندازه نهال های پونه کوهی به 15 سانتی متر رسید ، بعد از رفع سرما آن ها را به زمین منتقل کنید. همچنین می توان نهال ها را به گلدان های بزرگ تر منتقل کرد و در خانه یا خارج از خانه نگهداری نمود. فاصله بین نهال های پونه کوهی در زمین باید 30 سانتی متر در نظر گرفته شود. بذرهای پونه کوهی را می توان از همان ابتدا، بعد از رفع سرما مستقیما در زمین کاشت. فاصله بین بذرها باید 30 سانتی متر باشد.
برای کاشت نهال ها یا بذرهای پونه کوهی در زمین، باید آن ها را در یک مکانی که آفتاب کامل دریافت می کند و در یک خاکی که زهکشی خوبی دارد، کاشت. زمانی که گیاهان در زمین پا بر جا می شوند به توجه زیادی نیاز ندارند. گیاه پونه کوهی تا حد زیادی می تواند خشکی را تحمل کند و به آبیاری زیادی نیاز ندارد، تنها در صورت خشکی شدید باید آبیاری انجام شود. همچنین پونه کوهی نیاز به کود ندارد. این گیاه مقاوم معمولا می تواند از خودش مراقبت کند. برای این که پونه کوهی عطر و طعم مطلوب تری داشته باشد (در صورتی که برای نیازهای آشپزخانه کاشته می شود) و یا برای این که گیاه رشد جمع و جورتری داشته باشد، زمانی که گیاه پونه کوهی شروع به شکوفه دادن کرد باید این شکوفه ها را چید. PH مناسب برای رشد پونه کوهی 5/5 تا 7 می باشد. پونه کوهی به راحتی گسترش پیدا می کند، در اواخر بهار برای پرپشت شدن گیاهان پونه کوهی، می توان یک سوم آن را قطع کرد.در صورتی که پونه کوهی در گلدان کاشته شود، می توان در زمستان آن را به داخل خانه منتقل کرد تا از سرما حفظ شود. در بهار قبل از شروع رشد جدید گیاه، باید ساقه های مرده را از آن جدا کرد.
مرحله داشت:
درطول دوره رویشی گیاه باید مزرعه تحت مراقبت قرار گرفته وعملیات آبیاری وتغذیه ومبارزه با علف های هرز وآفات وامراض در آن صورت گیرد.نعناع بعلت ریشه های سطحی به آب کافی نیاز دارد بهترین روش برای آبیاری مزرعه استفاده از سیستم های آبیاری تحت فشار است که بستگی به کیفیت آب میتواند بارانی یا قطره ای انجام شود مهمترین مراحلی که مزرعه نعناع باید آبیاری شود پس از رویش وپس از تشکیل شاخه ها ی جدید و در مرحله جوانه زنی و پس از اولین برداشت محصول است.بهتراست در مبارزه با علفهای هرز از روش های غیر شیمیایی استفاده شود واز روشهای مکانیکی نظیر وجین استفاده کنیم بدین ترتیب میتوان در اوایل بهار خاک بین ردیفهارا برگردان نمودولی چنانچه امکان اجرای روش مکانیکی وجود نداشت میتوان از علفکش مرکازین بمیزان 3/5تا4کیلوگرم درهکتار استفاده نماییم . که در کشتهای پاییزه درفصل بهار وقبل از رویش گیاه ودر کشتهای بهاره پس از کشت میتوان از علفکش های نامبرده استفاده کنیم . درسال دوم وسوم اوایل بهار قبل از رویش دوباره گیاه کاربد علف کش های مرکازین بمیزان 4تا5کیلو گرم و آرزین 3تا4کیلوگرم در هکتار توصیه میشود. از علفکش سینبار نیز میتوان قبل از رویش گیاه بمیزان 4تا5کیلوگرم درهکتار بصورت محلول پاشی استفاده نمود.همچنین در طول رویش هم میتوان از علفکش رونستار بمیزان 3تا4لیتر درهکتار استفاده نماییم.درطول دوره رشد بایستی با آفات وامراض مبارزه نماییم .استفاده از سموم در تولید این گیاهان توصیه نمیشود ولی چنانچه آفات وامراض حالت طغیانی داشتند بهتراست با کارشناسان مربوطه مشورت واز روش های بی خطر برای انسان ومحیط زیست استفاده نمود.
برداشت محصول:
در سال 2تا3بار برداشت میشود وروش برداشت ارتباط نزدیک با نحوه استفاده از اندامهای برداشت شده دارد.بعبارتی بستگی به این دارد که گیاه را باهدف سبزی یا تهیه اسانس برداشت نمائیم.برای تهیه اسانس برداشت درمرحله گلدهی صورت میگیرد. وبرای استفاده بعنوان سبزی قبل از گلدهی و از اندامهای جوان وشاداب استفاده میشود.برداشت ممکن است بسته به سطح زیر کشت بصورت دستی یا ماشین انجام شود درهرصورت گیاهان بایستی از ارتفاع 4تا5سانتیمتری بریده شوند ومدتی بر روی زمین باقیمانده تا رطوبت اندامهای برداشت شده به حدود 40درصد کاهش یابد. این کار هم باعث کاهش حجم وهم تسریع در حمل ونقل گیاه میشود. در بیشتر نقاط دنیا نعناع بدین صورت برداشت میشود اما اخیراً در روش جدید بلافاصله پس از برداشت گیاهان داخل جعبه های مخصوص گذاشته شده وبه خشک کن ها هدایت میشوند وخشک میگردند.
اکثر محققان براین عقیده هستند که برداشت نباید قبل از خرداد انجام شود زیرا دراین مرحله اسانس های استخراجی کیفیت چندانی نداشته وبیشترین اسانس منتون است. بهترین زمان دراولین برداشت اول تا25تیرماه ودومین برداشت آخرمرداد تا 15مهرماه وسومین برداشت تا 15آذرماه است دراین صورت سالانه 55تا60کیلوگرم اسانس ازهرهکتار زمین بدست می آید .متوسط عملکرد سالانه وزن تر محصول 12تا20تن درهکتار است مقدار اسانس تولیدی 2تا4کیلوگرم به ازای هرتن محصول است. چنانچه هدف از برداشت فقط برگها باشند بایستی صبح زود وقبل از گلدهی انجام شود عملکرد محصول در این روش 1/2تا1/8تن درهکتار برگ خشک است.
آفات و بیماری های پونه کوهی
پوسیدگی ریشه، کنه های عنکبوتی و شته ها تنها عوامل آسیب رسان به پونه کوهی بوده و اطمینان حاصل شود که پونه کوهی در یک خاک با زهکشی خوب کاشته و در این صورت از مبتلا شدن گیاه به بیماری، پژمردگی و قهوه ای شدن یا لکه دار شدن آن جلوگیری می گرددو در باغ ها، پونه کوهی را با مرزنجوش شیرین اشتباه می شده که هر چند این دو گیاه را می توان به وسیله عطر و طعمی که دارند از هم متمایز نمود.
شرایط محیط رشد:
گیاهان جنس نعناع را در اکثر نقاط می توان کشت کرد. اما مناطق خیلی سرد برای کشت این گیاه مناسب نیست. مواد و عناصر غذایی فراوان و آب کافی برای رویش این گیاهان ضروری است. چنانچه سطح خاک از برف پوشیده شده باشد، اندام های زیرزمینی در -17 درجه سانتیگراد زنده مانده و فعالیت بسیار خفیفی خواهند داشت. این اندام های قادرند تا سرمای -30 درجه سانتیگراد را هم برای مدت محدودی تحمل کنند. گیاه در دو تا سه درجه سانتیگراد شروع به رویش می نماید ولی درجه حرارت مطلوب برای رویش این گیاهان حدود 10 درجه سانتیگراد می باشد. در آغاز رشد گیاه و تشکیل ساقه ها و برگ های جوان، سرما مناسب نیست و ممکن است باعث خشک شدن آن شود (اگرچه در این مرحله سرمای -8 درجه سانتیگراد را هم می تواند برای مدت کوتاهی تحمل کند). درجه حرارت مناسب به منظور تسریع در رشد و نمو گیاه و همچنین افزایش در تولید اسانس، 18 تا 20 درجه سانتیگراد است. برخی از محققان معتقدند که هر چند در درجه حرارت های بالاتر (22 تا 25 درجه سانتیگراد) مقدار تولید اسانس در گیاه افزایش می یابد، ولی در مقدار منتول اسانس تأثیر منفی داشته و باعث کاهش آن می گردد.
پونه گیاهی شب کوتاه است و کشت آن در شرایط روز بلند سبب افزایش محصول شده و در سنتز اسانس آن نیز تأثیر مثبت دارد. از این رو همواره توصیه می شود که این گیاه در دامنه جنوبی تپه ها کشت شود.
این گیاه دارای ریشه های سطحی است که قادر به جذب رطوبت از اعماق زمین نمی باشد، لذا آبیاری مناسب در طول رویش آن ضرورت دارد. این گیاه در طول رویش به حداقل 700 تا 800 میلیمتر بارندگی (آبیاری) نیاز دارد. از این رو باید آن را همواره در مناطقی که از نظر آب غنی اند کشت نمود. گیاهان از 3 تا 4 هفته پس از رویش تا قبل از گلدهی به مقادیر مناسبی آب نیاز دارند و باید تحت آبیاری منظم قرار گیرند. مقدار اسانس تولید شده در پیکر رویشی با مقدار رطوبت خاک رابطه مستقیم دارد، به همین دلیل برای تولید محصولی با کمیت و کیفیت مناسب، رطوبت خاک در طول رویش باید معادل 80 درصد باشد.
علاوه بر آب و نور کافی، مواد و عناصر غذایی مناسب در خاک برای کشت پونه ضروری است و باعث افزایش عملکرد می شوند. خاک مناسب برای کشت این گیاه، خاک لوم شنی حاوی مقدار زیادی مواد و ترکیبات هوموسی است. خاک های چرنوزیوم (خاک سیاه) و پیت با ساختمان مناسب و حاوی مواد و عناصر غذایی کافی، برای کشت آن مطلوب می باشند. باید از کشت آن در خاک های رسی و اشباع از آب و خاک هایی که پی اچ آن بالاتر از 8.5 است، اجتناب نمود. به طور کلی، خاک های اسیدی و زهکشی شده، خاک های مناسبی برای کشت این گیاهان می باشند.
روغن پونه مفید برای پوست
روغن پونه از چین و چروک صورت جلوگیری می‎کند و برای از بین خارش و سیاهی پوست روغن پونه را به پوست بمالید.

طرز تهیه روغن پونه:پونه تازه را در روغن مایع خیسانده مقابل آفتاب می‎گذاریم تا آب آن تبخیر شود یا این که کمی حرارت می‎دهیم در ظروف سربسته نگذارید چون اسانس آن عوض می‎شود سپس صاف کرده روغن را روی صورت می‎گذاریم.
فواید پونه
1. طبیعت پونه گرم و خشک است.2. چای پونه برطرف کننده خستگی‎های عصبی می‎باشد. 5 گرم در 150 سی‎سی آب جوش به مدت 15 یا 20 دقیقه دم کنید.3. دم‎کرده پونه اشتهاآور می‎باشد و به هضم غذا کمک می‎کند.4. خوردن زیاد پونه برای معده خوب نیست.5. دم‎کرده پونه برای سرفه‎های مداوم و آسم مفید می‎باشد. 3 گرم در 100 سی‎سی آب جوش ده دقیقه دم کرده، روزی 3 استکان میل شود.6. برای تقویت لثه با سوخته پونه مسواک کنید.7. کسانی که غش می‎کنند پونه را استشمام کنند زیرا بوی آن مفید است.8. پونه مخصوصاً نوع کوهی آن تنظیم کننده حرکات قلب است.9. خانم‎های آبستن زیاد پونه نخورند چون باعث سقط جنین می‎شود.11. برای دور شدن حشرات پونه را بکوبید و بگذارید بوی آن در فضا پخش شود.12. بوئییدن پونه مقوی قلب است.13. خوردن زیاد پونه برای معده خوب نیست.14. کسانی که کرم کدو دارند پونه با عسل و کمی نمک مخلوط نموده قبل از غذا میل کنند.16. کسانی که ضعف اعصاب دارند و دوست ندارند از داروی خوردنی استفاده کنند می‎توانند 200 گرم پونه را در یک لیتر آب بجوشانند در حمام با اسفنج روی بدن بمالند و یا این که نیم کیلو پونه را در 5 لیتر آب بجوشانند در وان ریخته در آب آن به مدت 15 دقیقه استراحت کنند.17. پونه متعادل کننده و منظم کننده عادت ماهانه می‎باشد.18. کسانی که تنگی نفس دارند بوییدن پونه برای آن‎ها مفید است.19. برای درمان ورمی که در اثر سرمازدگی به وجود آمده است پونه با کنجد مخلوط کرده در محل ورم بمالید.20. خانم‎های آبستن زیاد پونه نخورند چون باعث سقط جنین می‎شود.21. برای سرفه و سرفه‎های پی‎درپی 40 گرم پونه کوهی را در یک لیتر آب به مدت 15 دقیقه دم کنید بعد روزی 3 فنجان میل شود.22. برای درد مفاصل که در اثر نقرس می‎باشد ضماد پونه را به مدت 2 ساعت روی مفاصل بگذارید.23. پونه برای بیماری استسقاء مفید است.24. ضد بلغم است.25. روغن پونه از چین و چروک صورت جلوگیری می‎کند.طرز تهیه روغن پونه:پونه تازه را در روغن مایع خیسانده مقابل آفتاب می‎گذاریم تا آب آن تبخیر شود یا این که کمی حرارت می‎دهیم در ظروف سربسته نگذارید چون اسانس آن عوض می‎شود سپس صاف کرده روغن را روی صورت می‎گذاریم.26. پونه ضد سودا استعوارض جانبی و احتیاط درمصرف پونه کوهی
خوردن پونه کوهی می تواند سبب ناراحتی معده در برخی افراد شود علاوه بر این، کسانی که به گیاهان متعلق به خانواده نعناع مانند ریحان، سنبل، نعناع و مریم گلی حساسیت دارند باید مراقب باشند چرا که ممکن است با مصرف پونه دچار واکنش آلرژیک شوند.
دوران بارداری و شیردهی
پونه کوهی خوراکی در مقادیر دارویی در دوران بارداری نباید مصرف شود زیرا خطر سقط جنین با مصرف پونه کوهی وجود دارد. همچنین مصرف آن در دوران شیردهی نیز توصیه نمی شود.
برای آشنایی با سایر مطالب آموزش کاشت درختان و گیاهان کلیک کنید