اصفهان زیر پایمان خالی می‌شود؛ روایتی از زلزله خاموش، هشدار تخلیه و طرحی که خاک می‌خورد
بحران فرونشست اصفهان به مرحله هشدار رسیده است. آیا اصفهان تخلیه می‌شود؟ گزارش کامل از دلایل، آسیب به آثار تاریخی و طرح جامعی که با ۶۰ میلیارد تومان می‌توانست ناجی شهر باشد.
فرونشست زمین، دیگر دردی پنهان در جان اصفهان نیست؛ این زلزله خاموش حالا با فروریختن خیابان نشاط، ترک‌های عمیق بر دیوارهای شهرک کاوه و تهدید جدی آثار تاریخی، فوران کرده است. در میانه هشدارهای آخرالزمانی مبنی بر «تخلیه میلیون‌ها نفر» و سکوت مسئولان، یک پرسش کلیدی مطرح می‌شود: آیا اصفهان به نقطه بی‌بازگشت رسیده یا راه‌حل‌ها، مانند طرح جامع نجات شهر، عمداً به فراموشی سپرده شده‌اند؟
زلزله خاموشی که بیدار شد: ابعاد بحران در اصفهان
وضعیت فرونشست در اصفهان از یک پدیده زمین‌شناسی به یک ابربحران اجتماعی و فرهنگی تبدیل شده است. آمارها عمق فاجعه را آشکارتر می‌کنند:
-
نرخ فرونشست: در برخی مناطق شمالی شهر مانند دولت‌آباد و حبیب‌آباد، زمین سالانه بین ۱۵ تا ۱۹ سانتی‌متر نشست می‌کند.
-
گستردگی: بیش از ۲۰۶ هزار هکتار از اراضی استان با نرخ بالای فرونشست درگیر هستند و بخش وسیعی از مناطق شهری (مناطق ۲، ۷، ۸، ۹، ۱۱، ۱۲، ۱۴ و ۱۵) را شامل می‌شود.
-
آسیب‌های مشهود:
-
زیرساخت‌ها: فروریزش‌های ناگهانی مانند حادثه خیابان هشت‌بهشت که یک تیر برق ۹ متری را بلعید.
-
میراث فرهنگی: حدود ۷۵ درصد از آثار تاریخی شهر، از جمله میدان نقش جهان، تحت تأثیر نشست نامتقارن زمین قرار گرفته و در معرض آسیب جدی هستند.
-
مراکز آموزشی و مذهبی: نزدیک به ۳۰۰ مدرسه و ۲۸۸ مسجد در پهنه فرونشست قرار دارند که تاکنون منجر به تخلیه بیش از ۴۰ مدرسه شده است.
-
مناطق مسکونی: شهرک‌هایی مانند «خانه اصفهان» و «شهرک کاوه» با ترک‌های عمیق در دیوارها و آسیب‌های سازه‌ای مواجه شده‌اند، تا جایی که شهرک نیروی هوایی به طور کامل تخلیه شده است.
-
ریشه‌ها در خاک تشنه: چرا اصفهان فرومی‌رود؟
کارشناسان متفق‌القول‌اند که فرونشست یک پدیده انسان‌ساخت است که ریشه در دهه‌ها سوءمدیریت منابع آب دارد. ۱. مرگ خاموش زاینده‌رود: قطع جریان دائمی زاینده‌رود، اصلی‌ترین شریان تغذیه‌کننده آبخوان‌های اصفهان را خشکانده است. این رودخانه نزدیک به دو دهه است که نقش حیاتی خود را از دست داده و زمین را تشنه‌تر از همیشه کرده است. ۲. برداشت بی‌رویه آب: دشت اصفهان-برخوار از سال ۱۳۴۵ دشت ممنوعه اعلام شد، اما وجود بیش از ۶۲۰۰ حلقه چاه مجاز و غیرمجاز، شیره جان زمین را مکیده و کسری بیش از ۳ میلیارد مترمکعبی آبخوان را رقم زده است. ۳. فرسودگی زیرساخت‌ها: بهرام نادی، پژوهشگر حوزه فرونشست، تأکید می‌کند که باید میان فرونشست کلی و «فروچاله‌ها» تمایز قائل شد. بسیاری از فروریزش‌های شهری، مانند حادثه خیابان لاله، محصول مستقیم فرسودگی و شکستگی شبکه ۵۰ ساله فاضلاب یا خطاهای مهندسی در پروژه‌های عمرانی مانند مترو است که البته فرونشست زمین، این فرآیند تخریب را تسریع می‌کند.
نسخه ۶۰ میلیارد تومانی که خاک می‌خورد
در میان سکوت و بی‌عملی مدیران، یک طرح جامع و علمی برای کنترل بحران از سال ۱۴۰۰ در حال خاک خوردن است. علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، از تدوین یک طرح جامع ۱۷۰ صفحه‌ای با ۲۲ برنامه عملیاتی برای نجات اصفهان خبر می‌دهد. این طرح که بر اساس مدل‌های موفق جهانی تهیه شده، تنها به ۶۰ میلیارد تومان بودجه برای اجرای فاز اول نیاز داشت؛ مبلغی ناچیز در برابر درآمد هزاران میلیاردی صنایع بزرگ استان. به گفته بیت‌اللهی، با اجرای این طرح می‌شد تا ۵۰ درصد نقش ترمیمی ایفا کرد، اما علی‌رغم قول‌های مکرر، هیچ اقدام عملی از سوی مدیران استانی و نمایندگان مجلس صورت نگرفته است.
تخلیه اصفهان؛ واقعیت یا اغراق آخرالزمانی؟
اخیراً هشدارهایی مبنی بر ضرورت تخلیه ۲.۵ تا ۳ میلیون نفر از جمعیت اصفهان، نگرانی‌های عمومی را تشدید کرده است. اما کارشناسان ضمن تأیید بحران، این نگاه را «اغراق‌آمیز» و «غیرعلمی» می‌دانند.
-
رضا شهبازی، معاون سازمان زمین‌شناسی، خطر اصلی را نه در نرخ فرونشست، بلکه در «نشست نامتقارن» می‌داند که فشار مضاعفی به سازه‌های تاریخی وارد می‌کند.
-
علی زنگی‌آبادی، رئیس پژوهشکده علوم جغرافیایی دانشگاه اصفهان، معتقد است تخلیه کامل شهر صحت ندارد، اما هشدار می‌دهد اگر اقدامی صورت نگیرد، ممکن است تا سال ۱۴۳۰ حدود ۳۰ درصد از وسعت شهر به دلیل ریسک بالای سکونت، نیازمند تخلیه و جابجایی شود.
مخرج مشترک نظر کارشناسان این است که صحبت از تخلیه کامل شهر، تمرکز را از راه‌حل‌های واقعی دور می‌کند. راه‌حل، ایجاد هراس نیست، بلکه عزم جدی مدیران برای اجرای اقدامات زیر است:
-
احیای پایدار زاینده‌رود: بازگرداندن حقابه و جریان دائمی رودخانه برای تغذیه آبخوان‌ها.
-
مدیریت سختگیرانه برداشت آب: کنترل شدید و کاهش برداشت از چاه‌های مجاز و مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز.
-
تأمین بودجه طرح‌های علمی: اختصاص فوری بودجه ۶۰ میلیارد تومانی طرح جامع کنترل فرونشست.
-
جابجایی صنایع آب‌بر: انتقال صنایع سنگین و پرمصرف به سواحل جنوبی کشور.
اصفهان بر لبه تیغ ایستاده است. ادامه بی‌تفاوتی و ترجیح دادن پروژه‌های انتقال آب بر مدیریت مصرف، به معنای تیشه زدن به ریشه تمدنی است که ارزش آن با هیچ رقمی قابل قیمت‌گذاری نیست.