استان اصفهان زلزله‌خیزترین شد: ۶۵ زمین‌لرزه در یک ماه؛ دلایل فعال شدن گسل‌های اصفهان

اصفهان در مهرماه ۱۴۰۴ ناگهان به کانون توجه زمین‌لرزه‌های کشور تبدیل شد و رکورد نگران‌کننده 65  زمین‌لرزه را در کارنامه خود به ثبت رساند. در حالی که آمار کلی لرزه‌خیزی کشور نسبت به سال گذشته کاهش نشان می‌دهد، فعال شدن مکرر گسل‌ها در شمال شرق اصفهان، پرسش‌های جدی را درباره تغییر الگوی لرزه‌خیزی و پایداری زیرساخت‌ها مطرح کرده است. 

این لرزه‌ها، به عنوان یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین پدیده‌های زمین‌شناسی، همواره در مناطق لرزه‌خیز مانند استان اصفهان وجود و فعالیت چشمگیری داشته‌اند. سال ۱۴۰۴ اما نقطه‌عطفی در این زمینه محسوب می‌شود؛ زیرا استان اصفهان شاهد افزایش چشمگیر و متمرکز فعالیت‌های لرزه‌ای بود که این مسئله ضرورت بررسی دقیق‌تر چندجانبه درباره تعداد، قدرت، نقاط رخداد و آثار این زمین لرزه‌ها را ایجاب می‌کند. بر اساس گزارش‌های رسمی و موثق منتشر شده از سوی مرکز لرزه‌نگاری کشوری مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، استان اصفهان در مهرماه سال ۱۴۰۴ با ثبت ۶۵ زمین‌لرزه، با فاصله قابل توجهی نسبت به سایر مناطق، نه تنها لرزه‌خیزترین استان کشور لقب گرفت، بلکه رکورددار بیشترین تعداد تکانه‌های زمین در مقیاس ماهانه شد.

 

تحلیل آماری و لرزه‌نگاری: تفاوت فاحش آمار اصفهان و میانگین کشوری

آمار کلی زمین‌لرزه‌های ثبت‌شده در کشور در مهرماه ۱۴۰۴ به ۵۳۴ مورد و در آبان ماه به ۱۲۶ مورد رسید که سهم اصفهان با 65  مورد در مجموع کشوری، بسیار چشمگیر است. نکته‌ای که اهمیت این موضوع را مضاعف می‌کند، روند کلی آمار لرزه‌نگاری کشور است: آمار کل زمین‌لرزه‌های ثبت‌شده در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، کاهشی ۱۳.۷ درصدی و در مقایسه با میانگین ماهانه سال ۱۴۰۳ نیز کاهشی ۶.۵ درصدی را نشان می‌دهد. این کاهش عمومی در تعداد زمین‌لرزه‌ها، در کنار افزایش شدید لرزه‌خیزی در اصفهان، قویاً حاکی از تغییر الگوی لرزه‌خیزی و فعال‌تر بودن و تمرکز تنش‌ها در گسل‌های مناطق گوناگون در دوره‌های مختلف زمانی است. این گزارش‌ها حاکی از تغییر الگوی لرزه‌خیزی در بازه‌های مختلف زمانی و فعال‌تر بودن گسل‌های مناطق گوناگون در دوره‌های مختلف است.

قوی‌ترین رویداد لرزه‌ای ماه، زلزله‌ای با بزرگای 5.3 ریشتر بود که در تاریخ ۱۱ مهرماه در حوالی زواره استان اصفهان به ثبت رسید. این تکانه که در عمق نسبتاً کم ۱۰ کیلومتری رخ داد، در کنار ۹ زمین‌لرزه دیگر با بزرگای بیش از ۴ ریشتر، ماه مهر را به یکی از پرتکانه‌ترین دوره‌های اخیر تبدیل کرد. کمترین بزرگی گزارش شده در استان نیز حدود 3.5 ریشتر است که در نقاطی مانند مهاباد و زواره اتفاق افتاده است.

 

آمار و توزیع جغرافیایی زلزله‌ها: از زواره تا اردکان

در توزیع جغرافیایی، فعالیت لرزه‌ای غالباً در شرق و شمال شرق اصفهان، به‌ویژه در شهرستان‌های اردستان، نطنز، زواره و مهاباد متمرکز بوده است. طبق گزارش‌ها، زلزله‌ها در ۷ منطقه از استان رخ داده‌اند و بیشترین تعداد زمین لرزه‌ها مربوط به شهرستان‌های زواره، اردستان، نطنز و مهاباد بوده‌اند. این مناطق با وجود داشتن گسل‌های فعال، دارای جمعیتی قابل توجه بوده و تخریب و خسارات احتمالی در آن‌ها موجب نگرانی است. در هفته اول آبان‌ماه نیز شهر اردکان بیشترین فعالیت لرزه‌ای را تجربه کرد.

در مقایسه با سایر نقاط کشور، استان‌های کرمان با ۵۱ و خراسان رضوی با ۴۸ زمین‌لرزه در رتبه‌های بعدی لرزه‌خیزی قرار گرفتند. در استان تهران نیز ۴ زمین‌لرزه ثبت شد که بزرگترین آن با بزرگای ۲.۴ در منطقه آبسرد رخ داده است.

 

تحلیل زمین‌شناختی: گسل‌های امتدادلغز و عوامل تشدیدکننده لرزه‌خیزی

زمین لرزه‌های سال ۱۴۰۴ عمدتاً در محدوده‌های گسل‌خیز اصفهان رخ داده‌اند. گسل اردستان، گسل زفره، گسل‌های انار و پهنه گسل‌های کاشان از مهم‌ترین گسل‌های فعال استان هستند که زلزله‌ها به طور مشخص در نزدیکی آن‌ها روی داده است.

سازوکار زمین‌شناختی این گسل‌ها دارای ماهیت امتدادلغز راستگرد و فشاری است که مشخصه اصلی منطقه ایران مرکزی است. این سازوکار پیچیده و فعال، خود زمینه‌ساز آزادی انرژی در دوره‌های مختلف است. با این حال، کارشناسان دلایل فراتر از چرخه طبیعی را نیز در تشدید این وضعیت مؤثر می‌دانند:

• تشدید فعالیت گسل‌های مرکزی: وجود فعالیت مستمر و افزایش حساسیت گسل‌های فعال مرکزی ایران.

• بحران آب و تنش زمین: افزایش برداشت‌های غیرمجاز و بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی می‌تواند به طور جدی بر روی تنش‌های درون پوسته زمین در منطقه تأثیرگذار باشد. تخلیه این مخازن زیرزمینی، بار وارد بر پوسته را تغییر داده و می‌تواند در تحریک گسل‌ها و وقوع زمین‌لرزه‌های کم‌قدرت و متوسط نقش بسزایی داشته باشد.

• گسترش شهرسازی در مناطق پرریسک: جمعیت بالا و گسترش شهرسازی، به‌ویژه در مناطق مجاور گسل‌خیز، بدون رعایت کامل استانداردهای مقاوم‌سازی، سطح ریسک را به شدت افزایش داده و تخریب و خسارات احتمالی در آن‌ها موجب نگرانی جدی است.

• عوامل محیطی: تغییرات اقلیمی و عوامل محیطی که احتمالاً باعث افزایش زمین‌لرزه‌های کم‌قدرت شده است.

 

پیامدهای جزئی و ضرورت اقدامات ترمیمی و پیشگیرانه

اگرچه بزرگ‌ترین زلزله‌های ثبت شده قدرت متوسطی داشتند، اما تکرار این تکان‌ها باعث بروز برخی آثار و خسارات جزئی شده است. ترک‌خوردگی در سازه‌های قدیمی و نقص‌های جزئی در برخی ساختمان‌ها به دلیل لرزش‌های متوالی قطعی به ثبت رسیده‌اند.

مهم‌تر آنکه، بناهای تاریخی واقع در مناطق زلزله خیز، به‌ویژه در زواره، از آسیب‌های ناشی از زلزله در امان نبوده‌اند و ترک خوردگی‌هایی در برخی اماکن تاریخی گزارش شده که نیازمند ترمیم و مقاوم‌سازی فوری و تخصصی است.

برای کاهش ریسک ناشی از وقوع زمین لرزه‌های مکرر و قدرت متوسط، اتخاذ اقدامات زیر از سوی نهادهای مسئول و مردم ضروری است:

• مقاوم‌سازی: برنامه‌ریزی جامع برای مقاوم‌سازی بافت‌های مسکونی و بناهای تاریخی ویژه در مناطق گسل‌خیز.

• مدیریت بحران: تقویت زیرساخت‌های مدیریت بحران و ایجاد سیستم‌های هشدار به موقع.

• پایش: پایش و تحقیق مستمر لرزه‌خیزی توسط مؤسسات تخصصی جهت شناخت بهتر روندهای لرزه‌ای.

• مدیریت منابع آب: مدیریت پایدار منابع زیرزمینی و کاهش برداشت‌های غیرمجاز جهت کاهش تنش‌های زمین‌شناسی.

 

 سال ۱۴۰۴ با ثبت رکورد 65 زمین‌لرزه، نقطه عطفی در لرزه‌خیزی استان اصفهان محسوب می‌شود. توجه به این واقعیت و اتخاذ سیاست‌های علمی و مدیریتی در زمینه مقاوم‌سازی و مدیریت بحران، در کنار کنترل عوامل انسانی مؤثر بر زمین‌لرزه‌ها، می‌تواند به کاهش خسارات مالی و جانی در آینده کمک شایانی نماید. انتظار می‌رود پژوهش‌های جامع و مستمر در زمینه لرزه‌خیزی استان، به منظور شناسایی دقیق‌تر خطرها و ارتقاء ایمنی جامعه، بطور جدی ادامه یابد.