زیر گنبدهای تاریخی، روی سیم‌های برهنه؛ گزارشی از بی‌پناهی بازارهای نقش‌جهان
میدان نقش‌جهان، نگینی درخشان در پهنه معماری اسلامی و یکی از پرآوازه‌ترین میادین تاریخی جهان، در قلب شهر اصفهان جای گرفته است.
اصفهان امروز - شهرزاد فلاح: میدان نقش‌جهان، نگینی درخشان در پهنه معماری اسلامی و یکی از پرآوازه‌ترین میادین تاریخی جهان، در قلب شهر اصفهان جای گرفته است. این میدان مستطیلی که طول آن به حدود ۵۰۰ متر و عرض آن به بیش از ۱۶۰ متر می‌رسد، از چهار سمت با شاهکارهای معماری دوره صفوی احاطه شده است: مسجد شیخ لطف‌الله در شرق، مسجد جامع عباسی در جنوب، سردر قیصریه در شمال، و کاخ عالی‌قاپو در غرب. در پیرامون این میدان، شبکه‌ای از بازارهای قدیمی و تیمچه‌های کوچک و بزرگ قرار گرفته‌اند که هر کدام میراثی از شکوه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ایران در سده‌های گذشته‌اند. بازار قیصریه، بازار رنگرزان، بازار زرگرها، بازار مسگرها، تیمچه ملک‌التجار، تیمچه آقابزرگ، تیمچه حاجی، چاه حاج میرزا و ده‌ها گذر و راسته‌بازار که نه‌تنها محل تجارت و دادوستد بلکه محل زندگی اجتماعی مردم نیز بوده‌اند. اما امروز، در ورای زرق‌وبرق ظاهری میدان، زیر لایه‌ای از بی‌توجهی و فرسودگی، وضعیت این بازارهای تاریخی چیزی جز هشدار و خطر نیست.
بازاری که زمان بر آن غلبه کرده است
با ورود به راسته‌های داخلی بازار، نخستین چیزی که توجه را جلب می‌کند، سیم‌کشی‌های آویزان از سقف است. این کابل‌های برقی که بی‌هیچ حفاظ، نظم یا نظارتی در بالای سر مغازه‌داران و خریداران تاب خورده‌اند، چهره‌ای خطرناک و نگران‌کننده از بی‌توجهی به ایمنی عمومی ارائه می‌دهند. نه خبری از کابل‌های نسوز هست، نه تابلوهای هشداردهنده، و نه جعبه‌های ایمنی استاندارد. کافی است جرقه‌ای کوچک در یکی از این رشته سیم‌ها اتفاق بیفتد تا فاجعه‌ای غیرقابل‌کنترل در دل بافتی چوبی و فرسوده رخ دهد. این نگرانی‌ها نه فرضی و اغراق‌آمیز، بلکه مبتنی بر واقعیت‌اند. طی سال‌های گذشته، چندین بار مغازه‌های این بازارها بر اثر اتصالی برق دچار آتش‌سوزی شده‌اند که برخی از آن‌ها به علت نبود تجهیزات اطفای حریق و کندی امداد، خسارات سنگینی به بار آورده‌اند. با این‌همه، هنوز تغییری در نحوه سیم‌کشی یا زیرساخت‌های ایمنی بازار ایجاد نشده است. سقف بسیاری از مغازه‌ها و تیمچه‌ها با نشتی آب، نم‌زدگی شدید، و فرورفتگی‌های خطرناک مواجه‌اند. باران که می‌بارد، مغازه‌داران با سطل و پارچه و پلاستیک تلاش می‌کنند تا کالاهایشان را از خیس شدن نجات دهند. بوی رطوبت، پوسیدگی چوب‌ها و دیوارهای نمور، تداعی‌کننده تصویری از یک معماری باشکوه است که در حال فروریختن است.
تنگناهای مرگبار؛ تردد دشوار در لحظات بحرانی
بازارهای اطراف میدان نقش‌جهان، با ساختاری سنتی و گذرگاه‌های باریک، در زمان خود شاهکاری از نظم اقتصادی و اجتماعی محسوب می‌شدند. اما امروز این گذرگاه‌های باریک و پر پیچ‌وخم، در مواقع بحرانی همچون آتش‌سوزی یا زلزله، می‌توانند به دام‌هایی مرگبار تبدیل شوند. هیچ مسیر اضطراری مشخصی برای خروج سریع وجود ندارد، امدادگران برای ورود به بسیاری از راسته‌ها با مشکل مواجه‌اند و عبور خودروهای آتش‌نشانی یا آمبولانس به این بازار عملاً غیرممکن است. نبود نقشه‌های ایمنی، علائم راهنمای اضطراری، تجهیزات اطفای حریق و حتی کپسول‌های آتش‌نشانی در بیشتر مغازه‌ها، احتمال وقوع فاجعه‌ای جمعی را افزایش داده است. در یک روز شلوغ گردشگری که هزاران نفر از داخل و خارج کشور در این بازار حضور دارند، وقوع یک حادثه می‌تواند منجر به یکی از تلخ‌ترین حوادث شهری شود. باتوجه‌به تجربه آتش‌سوزی‌های بازار تبریز و دیگر بازارهای قدیمی ایران، و با درنظرگرفتن سابقهٔ چندین مورد آتش‌سوزی در همین بازارهای اطراف میدان نقش‌جهان، ضرورت رسیدگی به وضعیت ایمنی این مکان بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود.
فرسایش تدریجی و مرگ خاموش تیمچه‌ها
بسیاری از تیمچه‌ها و کاروان‌سراهای داخل بازار نه‌تنها دیگر کارکرد تجاری گذشته را ندارند، بلکه به دلیل نبود مرمت اصولی، به مخروبه‌هایی در حال فروریختن تبدیل شده‌اند. طاق‌های شکسته، دیوارهای لب‌پر، کف‌های فرورفته، و حتی ترک‌های عمیق در ستون‌ها گویای بی‌مهری چندین دهه به این سرمایه‌های تاریخی است. در برخی از تیمچه‌ها، سقف‌های گنبدی که زمانی شاهکار معماری ایرانی بودند، امروز درگیر شوره‌زدگی، قارچ و نفوذ رطوبت‌اند. مسیرهای دسترسی به برخی از این بناها مسدود یا خطرناک‌اند. برخی از تیمچه‌ها که ثبت ملی شده‌اند، بدون حفاظت فیزیکی، در معرض تخریب تدریجی‌اند و بیم آن می‌رود که با یک زلزله خفیف یا حادثه طبیعی از میان بروند.
نظام مدیریت بازار؛ چالش‌ها و سردرگمی‌ها
یکی از مشکلات عمده بازارهای اطراف میدان نقش‌جهان، نبود یک نهاد مدیریتی یکپارچه و پاسخگو است. هر بخش از بازار تحت‌نظر نهاد یا سازمانی متفاوت قرار دارد: از شهرداری و اداره میراث‌فرهنگی گرفته تا اداره برق، آتش‌نشانی و صنف‌های گوناگون. همین چندپارچگی و عدم هماهنگی، موجب بلاتکلیفی در روند نوسازی، مرمت، نظارت و مدیریت بحران شده است. مغازه‌داران بارها از وضعیت خطرناک سیم‌کشی‌ها، سقف‌های نم‌دار، نبود تجهیزات ایمنی، و ازدحام‌های بی‌برنامه ابراز نگرانی کرده‌اند، اما پاسخ روشن و عملی دریافت نکرده‌اند. برخی حتی به هزینه شخصی، اقدام به سیم‌کشی ایمن یا نصب کپسول آتش‌نشانی کرده‌اند، ولی این اقدامات انفرادی هرگز جای یک سیاست کلان و متمرکز را نمی‌گیرد.
توصیه‌ها و ضرورت اقدام فوری
بازار نقش‌جهان، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های تاریخی و گردشگری ایران، نیازمند نگاهی جدی، علمی و مسئولانه است. برای حفظ این میراث جهانی، پیشنهادهایی مطرح می‌شود:
بازبینی کامل زیرساخت‌های برق و سیم‌کشی با همکاری اداره برق، شرکت‌های مهندسی برق، و نهادهای حفاظتی برای طراحی مجدد و ایمن.
مرمت اصولی سقف‌ها، تیمچه‌ها و دیواره‌ها با استفاده از مصالح سنتی و دانش معماری مرمت.
تعیین مسیرهای اضطراری و نصب علائم ایمنی در تمامی راسته‌ها و گذرها.
ایجاد مدیریت متمرکز و تخصصی بازار تاریخی نقش‌جهان برای هماهنگی بین سازمان‌ها و نهادهای مختلف.
آموزش ایمنی به کسبه و گردشگران از طریق بروشورها، تابلوهای اطلاع‌رسانی و برنامه‌های آموزشی.
نصب تجهیزات اطفاء حریق و سیستم‌های هشدار سریع در سراسر بازار.
و در آخر، میدان نقش‌جهان و بازارهای اطرافش، فقط یک جاذبه گردشگری یا مجموعه‌ای از مغازه‌ها نیستند. اینجا قلب فرهنگی، تاریخی و اجتماعی یک ملت است. اما این قلب، امروز درگیر بیماری‌هایی است که اگر درمان نشوند، ضربان حیات آن متوقف خواهد شد. اگرچه میدان نقش‌جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد، اما حفاظت عملی از آن نیازمند تصمیم‌های فوری و جسورانه در زمینه ایمنی، مدیریت بحران، مرمت و بازآفرینی فضاست. بازارها و تیمچه‌هایش نباید به گورستانی از خاطرات تاریخی تبدیل شوند؛ بلکه باید همچنان زنده، پویا و ایمن، در بطن زندگی اصفهان بتپند.