خشکی تدریجی یک دریاچه نمک

اصفهان زیبا: دریاچه نمک آران و بیدگل بزرگ‌ترین دریاچه نمک طبیعی ایران و جهان به شمار می رود که دارای وسعتی افزون بر دو هزار و 400 کیلومتر مربع است. این دریاچه زیبا و منحصر به فرد بین استان های اصفهان، سمنان و قم مشترک است که از شمال به دشت ورامین، از جنوب به شهرستان آران و بیدگل، از مشرق به سیاه کوه و از مغرب به استان قم محدود می شود و در فاصله 55 کیلومتری شمال شهرستان آران و بیدگل قرار دارد؛ اما درکمال ناباوری این دریاچه با همه ویژگی‌های با ارزش به دلیل کمبود شدید نزولات جوی در چند سال اخیر و کاهش آب های ورودی به آن به تدریج در حال خشک شدن دائمی است.

علت نام دریاچه نمک شوری بسیار زیاد آن است.
به طوری که سطح آن از نمک پوشیده شده است. این دریاچه به وسیله گسل هایی از سمت شرق و غرب با روندشمال غربی و جنوب شرقی و در جنوب به وسیله گسلی تقریبا شرقی غربی محدود شده است که عامل تشکیل این دریاچه احتمالا در اثر فرونشستگی و بازی همین گسل‌هاست. درنتیجه می توان گفت: دریاچه نمک یک چاله زمین ساختی منطبق بر ساختمان گران است. وسعت و شکل دریاچه متناسب با واردات آب و میزان بارندگی در فصول مختلف سال فرق دارد. در مواقع بارندگی وسعت آن زیاد؛ ولی در تابستان و پاییز کاهش می یابد به این ترتیب سطح آب دریاچه در نوسان است. درمواقع پرآبی سطح دریاچه گسترش بیشتری پیدا می‌کند و اراضی شوره زار و باتلاقی پیرامون خود را می پوشاند. زمین های اطراف آن به شدت باتلاقی هستند که وسعت باتلاق ها درغرب نسبت به سایر مناطق عمیق تر است. لایه های نمک کف دریاچه توسط لایه های خاک رس از یکدیگر جدا شده‌اند(لقمان ،1376). تناوب لایه های ضخیم نمک با لایه هایی از رس و مارن به علت سرد شدن و گرم شدن هوا در کواترنر است که در دوره خشک، محدوده بیابان‌ها گسترش و در نتیجه قلمرو فرسایش بادی توسعه یافته و در دوره مرطوب با تشکیل دریاچه و گسترش سطح آب آنها محدوده بیابان کاهش یافته و فرسایش آب‌های جاری جایگزین فرسایش بادی شده است.

چند ضلعی‌های دریاچه نمک
یکی از زیبایی های مناظر دریاچه نمک و کویر اطراف آن چند ضلعی های منظم است. این اشکال در بعضی مناطق که قشر نمک ضخیم باشد و ضخامت آن از چند سانتی متر تا چندین ده سانتی متر باشد ایجاد می شوند. چند ضلعی های نمکی (پلی گون‌ها) که حاصل فشارحاشیه ای و انبساط و انقباظ نمک است در سطح قشر نمکی به وجود می آیند. این اشکال با تپه‌های برگشته در دشت کویر به کاسه نمک مشهور است. زمانی که مواد محلول نسبتا فراوان باشند بر روی گل های رسی فشار می آورد و آن را متورم می سازد؛ بنابراین چین هایی با شعاع زیاد به وجود می آورد و ورقه هایی از نمک با برآمدگی کوچک رسی را ایجاد می کند. تبخیر آب شور مابین شکاف های چند ضلعی ها منجر به باقی ماندن و تجمع نمک در مرز چند ضلعی ها می شود. بر حسب جنس خاک و ترکیب کانی شناسی نمک‌ها این اشکال به صورت سفید یا تیره رنگ و سیاه دیده می شود.امروزه معضل بیابان زایی وریزگردها ازجمله مهم ترین چالش ها در سطح جهان محسوب می شود. به طوری که در حدود یک ششم جمعیت دنیا، سه چهارم اراضی خشک و یک سوم خشکی های جهان در ده کشور در معرض پدیده بیابان زایی، پدیده گرد و غبار و تولید ریزگردها قرار دارند. یکی از پیامدهای مهم و بحرانی بیابان‌زایی پدیده گردوغبار و تولید ریزگردهای ناشی از گسترش بیابان ها و به دنبال آن بادها و طوفان هایی است که این ذرات را با خود حمل می کنند. آن طور که رضا شفیعی رئیس منابع طبیعی آران و‌ بیدگل می گوید: دریاچه نمک دارای ساختار زمین شناسی کم نظمی شامل پوسته نمکی و حاشیه باتلاقی است. دریاچه که در دهه های گذشته از طریق رودخانه های کرج، جاجرود، شور، قمرود و قره چای کاملا پرآب بوده است، اکنون با قطع حقابه ها، خشکسالی مستمر و برداشت بی‌رویه ازمنابع آب زیرزمینی را به دنبال داشته که باعث پیشروی آب های فراشور در سفره های زیرزمینی به سمت دشت‌ها، نابودی پوشش گیاهی واکوسیستم منطقه شده و به یکی از کانون‌های فعال القای ریزگردها تبدیل شده است.

موضوعی که شفیعی برآن تاکید می کند و ادامه می‌دهد: پدیده گرد و غبار دریاچه نمک شش استان تهران، البرز، سمنان، مرکزی، قم و اصفهان با جمعیتی معادل 26 درصد از جمعیت کشور را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. قصه پر غصه تالاب گاوخونی و وضعیت اسفناک این تالاب گویا برای این دریاچه نمک در حال رخ دادن است. کارشناسان پیش بینی می کنند: این چالش های زیست محیطی سبب خشک شدن کامل دریاچه و موجب حذف زیستگاه های ارزشمند آن شود و در ادامه شاهد کویری از نمک باشیم موضوعی که شفیعی برآن صحه می گذارد و تاکید می کند: شاید در ابتدا بلور ببینیم؛ اما در یک دوره کوتاه مدت چند ساله پودر شده و به همراه باد مناطق اطراف خود را می پوشاند. متاسفانه مدیریت و برنامه‌ریزی در توسعه منطقه و حدود رشد اقتصادی و اجتماعی آن در جهت رضایتمندی مصرف کنندگان به نحوی پیش می‌رود که اتمام منابع آبی را درپی خواهد داشت و با قربانی شدن این منابع در موازنه قرار نمی گیرد.

خشک شدن دریاچه در اصل باعث وقوع طوفان های نمک می‌شود که به اراضی کشاورزی، صنایع و... خسارت وارد خواهد کرد. به گفته این مقام مسئول فعال شدن نوار ریگ بلند شهرستان آران و بیدگل، خشک شدن دریاچه نمک و وجود 109 هزار هکتار کانون بحران فرسایش بادی در شهرستان آران وبیدگل تاسیسات زیربنایی، اقتصادی و کشاورزی ازجمله مراکز نظامی، اراضی، زراعی، باغی، منازل مسکونی، صنایع و جاده مواصلاتی را تهدید می کند.

تامین حقابه زیست محیطی دریاچه
این دریاچه به تدریج درحال خشک شدن است چون 1. عدم مدیریت صحیح آب در بالادست تپه؛ 2. عدم تامین حقابه زیست محیطی دریاچه؛ 3. ساخت سدها وبندهای خاکی در بالادست؛ 4. برداشت بیش از حد ازمنابع آب زیرزمینی؛ 5. گسترش شهرک های صنعتی، آب وکشاورزی وسیع؛ 6. خشکسالی های بیاپی؛ 7.کاهش بارندگی نسبت به میانگین بلند مدت؛ 8. عدم احیا پوشش گیاهی منطقه و استفاده از روش‌های بیابان زدایی گزینه هایی است که این مقام مسئول وجود آنها را در تدریجی خشک شدن دریاچه موثر می داند.

در این منطقه پوشش گیاهی، مرتعی و جنگلی این منطقه در اثر عوامل انسانی و اقلیمی تخریب شده که شاهد فعال شدن تپه های ماسه ای (نوار ریگ بلند) شهرستان آران وبیدگل و حرکت تپه ها به اراضی مسکونی، صنایع و کشاورزی شده و در آینده خسارات جبران ناپذیری وارد خواهد نمود؛ اما1. مدیریت وکنترل صحیح آب در بالادست؛ 2. تعیین حقابه زیست محیطی تالاب‌ها و دریاچه‌ها؛ 3. شناخت ساختاراجتماعی و اقتصادی جامعه روستایی؛ 4. بهبود وضعیت معیشت اقتصادی ساکنان منطقه؛ 5.کنترل جمعیت و تولید اشتغال؛ 6 . ایجاد واحیا پوشش گیاهی؛ 7. حفاظت از آب وخاک؛ 8. بهره برداری معقول از منابع محیطی؛ 9. نهال کاری بذرپاشی وقرق وسایر عملیات احیایی؛ 10. مدیریت درست امورکشاورزی و آبیاری و اصلاح روش تامین انرژی در مناطق مستعد اگرچه بسیار کلی است؛ اما به اعتقاد شفیعی می تواند گره از این مشکل بزرگ بگشاید؛ کما اینکه نهال‌کاری در کانون های بحران فرسایش بادی با توجه به تخصیص اعتبار از سوی دستگاه های ذی‌ربط وایجاد 120 هزار جنگل دست کاشت بیابانی و تثبیت نواردر شهرستان به طول 85 کیلومتر اقدامات اجرایی اداره منابع طبیعی در این زمینه است.