هشدار جدی منابع آبی: سد زاینده‌رود ۱۰۳ میلیون مترمکعب کسری دارد
بارورسازی ابرها در سرشاخه‌های زاینده‌رود آغاز می‌شود؛ آیا این طرح بحران آب اصفهان را رفع می‌کند؟
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای اصفهان با اعلام کسری ۱۰۳ میلیون مترمکعبی حجم سد زاینده‌رود نسبت به سال گذشته، از آغاز طرح بارورسازی ابرها در سرشاخه‌های این حوضه طی ماه‌های آبان و آذر خبر داد. این طرح با هدف تقویت بارش‌ها و بهبود منابع آبی استان در شرایط بحرانی کنونی اجرا می‌شود. متخصصان ضمن تأکید بر تأثیر محدود این روش، آن را صرفاً ابزاری تکمیلی و نه راهکار اصلی رفع بحران آب اصفهان می‌دانند.
وضعیت بحرانی سد زاینده‌رود با حجم ذخیره ۱۶۱ میلیون مترمکعب، نه تنها زنگ خطر جدی را برای تأمین آب شرب و کشاورزی استان اصفهان به صدا درآورده، بلکه ضرورت اتخاذ راهکارهای اضطراری را دوچندان کرده است. در این میان، طرح بارورسازی ابرها که می‌تواند بین ۱۰ تا ۲۰ درصد به میانگین بارش‌ها بیفزاید، به عنوان یکی از اقدامات فوری دولت در سرشاخه‌های حوضه زاینده‌رود دوباره فعال شده است. اما این طرح چیست و چقدر می‌تواند در مسیر رفع مشکل دیرپای آب اصفهان مؤثر باشد؟
بارورسازی ابرها در سرشاخه‌های زاینده‌رود آغاز می‌شود؛ آیا این طرح بحران آب اصفهان را رفع می‌کند؟
طرح بارورسازی ابرها به عنوان یکی از راهکارهای نوین مقابله با کاهش منابع آب و مدیریت بحران خشکسالی در ایران و بسیاری از کشورهای جهان مطرح است. استان اصفهان و به ویژه حوضه آبریز زاینده‌رود طی یک دهه اخیر با بحران شدید آب و خشکسالی روبرو بوده‌اند. در این راستا، طرح بارورسازی ابرها به منظور افزایش بارندگی و کمک به احیای این حوضه اجرایی شده است.
پیشینه و هدف‌گذاری بارورسازی ابرها در زاینده‌رود
بارورسازی ابرها در ایران از اوایل دهه ۱۳۸۰ در مناطق مختلفی از جمله حوضه آبریز زاینده‌رود آغاز شد. سابقه علمی این روش به دهه ۱۹۴۰ میلادی برمی‌گردد. این فناوری مبتنی بر تزریق مواد خاصی مانند یدید نقره یا دی‌اکسید کربن جامد (یخ خشک) به درون ابرهای مناسب برای افزایش شانس بارش است. نخستین آزمایش‌های عملی بارورسازی ابرها در ایران با همکاری کشورهای شوروی سابق و سازمان هواشناسی انجام شد. در دهه‌های گذشته، وزارت نیرو و نهادهای مرتبط به طور پراکنده اقدام به اجرای این طرح به ویژه بر روی حوضه آبریز زاینده‌رود کرده‌اند.
اجرای جدید این طرح در زاینده‌رود از سال‌های اخیر شتاب گرفته و طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌گرفته، در فصل بارش سال جاری (پاییز و زمستان ۱۴۰۴)، بارورسازی ابرها در سرشاخه‌های زاینده‌رود اجرایی شده است. هدف از این طرح، کمک به بهبود ذخایر سد زاینده‌رود و تأمین آب شرب، کشاورزی و محیط زیست در استان اصفهان است.
دستاوردهای فنی؛ افزایش ۱۰ تا ۲۰ درصدی بارش
اطلاعات مقام‌های دولتی و برخی پژوهش‌ها بر افزایش متوسط ۱۰ تا ۲۰ درصدی بارش‌ها در اثر عملیات بارورسازی ابرها در ایران - بسته به نوع ابر و شرایط اقلیمی - تأکید دارند. ارزیابی‌ها در ایران عمدتاً وابسته به مقایسه میزان بارش پیش و پس از عملیات و نیز گزارش‌های ایستگاه‌های هواشناسی است.
طبق گزارش‌های سازمان توسعه و بهره‌برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی، میانگین افزایش بارش در برخی مناطق تحت عملیات بین ۱۵ تا ۲۰ درصد بوده است. در حوضه آبریز زاینده‌رود عملیات بارورسازی ابرها در سال‌های اخیر گسترش یافته و مناطق هدف شامل سرشاخه‌های این حوضه و ارتفاعات کوهرنگ بوده است. اهداف مشخص‌شده، بالا بردن ذخایر سد زاینده‌رود و کمک به حفظ اکوسیستم‌های آبی منطقه است. طی یک سال اخیر، حدود ۳۷ پرواز بارورسازی در مناطق مختلف از جمله زاینده‌رود ثبت شده است که به گفته متولیان امید به بهبود منابع آبی را افزایش داده است.
تجربه موفق کشورهای دیگر مانند آمریکا و استرالیا در استفاده هدفمند از بارورسازی ابرها نشان می‌دهد که این فناوری می‌تواند به عنوان مکمل برای مدیریت بحران آب کارایی داشته باشد. در عین حال، میزان موفقیت به شدت به شرایط اقلیمی، نوع ابر و کیفیت اجرای پروژه وابسته است.
چالش‌های پیش‌روی بارورسازی ابرها در زاینده‌رود
رغم دستاوردهای فنی و امیدواری به بهبود ذخیره آب، کارشناسان حوزه آب و محیط زیست بر وجود چالش‌های عمده تأکید می‌ورزند:
اثربخشی محدود در برابر خشکسالی طولانی‌مدت
طبق ارزیابی‌های کارشناسی، بارورسازی ابرها نمی‌تواند به طور اساسی بحران خشکسالی و مشکل دیرپای آب در زاینده‌رود و سایر مناطق مشابه را رفع کند و فقط می‌تواند میزان محدود و موقتی بارش ایجاد نماید.
موانع اقتصادی و فنی اجرای طرح
اجرای موفق این طرح نیازمند تجهیزات پیشرفته، ناوگان هوایی کافی و سرمایه‌گذاری مالی قابل‌توجه است. افزایش نرخ ارز و محدودیت بودجه یکی از موانع اجرایی است.
وابستگی مطلق به شرایط جوی
فعالیت بارورسازی تنها در صورت وجود ابرهای باران‌زا مؤثر است و در سال‌هایی که این نوع ابرها وجود ندارند، بازدهی طرح کاهش می‌یابد.
عدم اجماع علمی بر سر نتایج
در جامعه علمی کشور بر سر میزان اثربخشی و تبعات زیست‌محیطی راهکار بارورسازی ابرها، وفاق نظری وجود ندارد. مسائل زیست‌محیطی، مانند احتمال تغییر الگوهای طبیعی بارش و پیامدهای ناشناخته بر اکوسیستم نیز مطرح است. همچنین، برخی نهادهای علمی بر لزوم مطالعات دقیق و بلندمدت و نیز ارائه داده‌های دقیق برای ارزیابی مؤثر بودن این طرح اصرار دارند.
چشم‌انداز آینده طرح بارورسازی
با توجه به چشم‌انداز منابع آب کشور و تأکید دولت بر توسعه روش‌های نوین مدیریت آب، پیش‌بینی می‌شود طرح بارورسازی ابرها به عنوان یکی از ابزارهای تکمیلی در مدیریت ریسک کم‌آبی ادامه یابد. توسعه ناوگان هوایی، افزایش پایگاه‌های تخصصی، تخصیص بودجه بیشتر، و همکاری فرابخشی از برنامه‌های آینده اعلام‌شده مسئولان است.
اما موفقیت واقعی این طرح به تحقق چند پیش‌نیاز اساسی وابسته است: ادامه و توسعه مطالعات علمی و مستقل برای ارزیابی اثربخشی، اتخاذ سیاست تلفیقی و استفاده از مجموعه‌ای از روش‌ها و نه تکیه صرف بر بارورسازی ابرها در مدیریت بحران آب، شفاف‌سازی ارتباط بین داده‌های هواشناسی و نتایج پروژه در هر منطقه و تضمین زیرساخت‌های فناورانه پایدار و حمایت مالی کافی.
بارورسازی ابرها می‌تواند بخشی از راه‌حل باشد؛ ولی جایگزین مدیریت علمی تقاضا، احیای مصرف و حفاظت از اکوسیستم نیست و اجرای هوشمندانه آن نیازمند برنامه‌ریزی میان‌مدت و بلندمدت و اجماع بین‌بخشی است.