«کنجد» باعث فراموشی یا تقویت حافظه؟
مدتی است مبحثی مطرح شده مبنی بر اینکه برخی از اساتید طب سنتی بر خاصیت تقویت حافظه کنجد تاکید دارند و برخی مصرف کنجد را باعث فراموشی و ضعف حافظه می‌دانند؛ اما حقیقت ماجرا چیست؟
مدتی است مبحثی مطرح شده مبنی بر اینکه برخی از اساتید طب سنتی بر خاصیت تقویت حافظه کنجد تاکید دارند و برخی مصرف کنجد را باعث فراموشی و ضعف حافظه می‌دانند؛ اما حقیقت ماجرا چیست؟
به گزارش باشگاه خبرنگاران پویا؛ لطفا بیایید کمی با دقت این جملات را مرور کنیم:
1. کنجد یکی از عللی است که در روایات آمده، حافظه را ضعیف می‌کند.
2. از دیگر علل ضعف حافظه، مصرف کنجد است و امروزه اضافه‌کردن کنجد به نان، بسیار رایج شده است.
3. یکی از فرق‌های طب اسلامی و طب سنتی این است که بر اساس آموزه‌های اهل بیت(ع)، کنجد حافظه را ضعیف می‌کند لذا از مصرف کنجد پرهیز کنید.
مدتی است در اَفواه، فضای مجازی، برخی سایت‌ها یا گعده‌های طبی، مطالبی تحت این عنوان که مصرف کنجد، یکی از علل ضعف حافظه است، دیده و شنیده می‌شود؛ این کلام زمانی بیشتر جلب توجه می‌کند که مُستَنبط از روایات اهل بیت و مستند به احادیث شمرده شود.
با اندک تَتَبُعی درمی‌یابیم منشاء این انتساب، تنها وجود یک روایت، آن هم در کتاب طب النبی(ص) نوشته شخصی به نام ابوالعباس جعفر مستغفری نسفی است که حنفی‌مذهب بودن او محل اتفاق کثیری از حدیث‌پژوهان است؛ فی‌الحال فارغ از اینکه مرویات کتاب طب النبی(ص) تا چه‌حد قابل اِستناد است، ابتدا روایت مورد مناقشه را بررسی می‌کنیم.
در کتاب طب النبی(ص) از قول نبی اکرم(ص) نقل شده است که حضرت فرمودند: عَشر خِصال تُورِث النِسیان، ... و الجُلجُلان و... .
از نگاه لغت، کلمه «السِّمْسِم» به معنای کنجد و «الکُزبُرَه» به معنای گشنیز است اما کلمه«الجُلجُلان» که در روایت بالا موجب نسیان و فراموشی شمرده شده، یک اسم مشترک بین «کنجد» و «گشنیز» است حتی در متون کهن طبی، «الجُلجُلان» به هر دو معنای گشنیز و کنجد استعمال شده است.
فی‌الواقع با چشم‌پوشی از منشاء نقل حدیث، نسیان‌آور بودن، مردد بین گشنیز و کنجد باقی می‌ماند.
حل این ابهام، بسیار سهل است؛ با کمی تورق در متون دسته اول حدیث شیعی، به‌وضوح می‌یابیم که روایت مورد بحث، در منابع شیعی هم آمده است اما با اندکی اختلاف! البته همین اختلاف گِره مسأله را باز می‌کند و اگر مستمسک ما تراث اصیل شیعی باشد، دچار اشتباهاتی چنین نمی‌شویم.
در کتاب «من لا یحضره الفقیه» از قول نبی اکرم(ص) نقل شده است که فرمودند: یا علی تِسعَه اَشیاء تُورِثُ النِسیان، ... و أکل الکُزبُرَه و... .
همان‌طور که نگاشته شد، «الکُزبُرَه» به معنای گشنیز است یعنی در کتاب گران‌سنگی مثل «من لا یحضره» روایت با لفظ «الکُزبُرَه» ضبط شده است و نه «الجُلجُلان»!
قابل‌توجه این است که در کتب حدیثی متاخر مثل «وافی» و «وسائل الشیعه» هم با لفظ «الکُزبُرَه» ضبط شده است و نه «الجُلجُلان»!
آنچه مرحوم صدوق نقل کرده‌اند، ابهام را از واژه «الجلجلان» منقول در کتاب المستغفری، برطرف کرده و روشن می‌کند منظور از «الجُلجُلان» معنای اول آن یعنی «گشنیز» است.
جمع جبری فوق بر مبنای تسامح در پذیرش روایت مستغفری بود و حال اینکه اساساً روایت کتاب طب النبی(ص) وُرودی در عملیات استنباط ندارد.
علی‌ای‌حال در مقایسه روایت خطیب مستغفری و روایت «من لا یحضر» معلوم می‌شود نسبت لفظ «الجُلجُلان» (لفظ مشترک بین معنای گشنیز و کنجد) برای نسیان‌آور بودن، از جانب کتب اهل سنت است و نسبت لفظ «الکُزبُرَه» (گشنیز) از جانب کتب معتبر شیعی است البته مؤیدات دیگری هم هست مثل آنکه در روایات، سفارش به ترک آن توسط تازه‌عروسان شده است.
بدین ترتیب معلوم می‌شود روایات نسیان‌آور بودن مربوط به گشنیز است و روایات عامّه و روایات شیعه در این زمینه با هم هماهنگ می‌شوند.
در آخر باید عرض شود نه‌تنها محمل سترگی برای این مدعا وجود ندارد بلکه به‌عنوان تجربه قطعی حکمای شیعی، کنجد سبب تقویت حافظه می‌شود و مصرف زیاد گشنیز را سبب ضعف حافظه شمرده‌اند که اتفاقا موافق روایات هم هست؛ این امر در منابع متعدد تصریح شده است.
اندکی تأنی و مداقه بیشتر در اخبار، قطعا از سهوها و برداشت‌های شتاب‌زده می‌کاهد و نظر را ورز می‌دهد و پخته می‌کند؛ آنچه به رشته نوشته درآوردم، مشتی بود از خَروار، که امید می‌رود باعث تنبه خاطر و انبساط خامه شود تا پس از این، کمتر شاهد گذرهای سریع و بدون‌مکث از کنار کلمات حکیمانه خداوند و نمایندگان او باشیم.
و آخر دعوانا أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِین
حجت‌الاسلام علی امیری، ربیع‌الاول 1438