مسجد جامع، نماد دوره‌های تاریخی متفاوت
مسجد جامع اصفهان در طی دوازده قرن تغییرات متفاوتی به خود دیده که هرکدام از این تغییرات گویای یک دوره و سبک تاریخی است. بخش اول:قرن دوم سال156ق وسعت مساجد جامع معمولا متناسب با جمعیت شهر ساخته می‌شد و از بنای اولیه مسجد تنها نشانه هایی در حفاری های باستان شناسی به دست آمد که در کف گنبد نظام الملک بخشی از این نشانه ها هویدا شد آن هم وجود یک محراب ،باگچبری های ناب بود.
مسجد جامع اصفهان در طی دوازده قرن تغییرات متفاوتی به خود دیده که هرکدام از این تغییرات گویای یک دوره و سبک تاریخی است. بخش اول:قرن دوم سال156ق وسعت مساجد جامع معمولا متناسب با جمعیت شهر ساخته می‌شد و از بنای اولیه مسجد تنها نشانه هایی در حفاری های باستان شناسی به دست آمد که در کف گنبد نظام الملک بخشی از این نشانه ها هویدا شد آن هم وجود یک محراب ،باگچبری های ناب بود.
بخش دوم: قرن سوم هجری در زمان خلافت معتصم عباسی سال226ق شهر اصفهان نیاز به یک مسجد وسیع تر داشت. نتیجه آن شد که مسجد اولیه تخریب شد و مسجدی در حدود یک هکتار و پس از اصلاح جهت قبله بر پا شد این مسجد به صورت شبستانی بود.
بخش سوم: قرن چهارم هجری با روی کار آمدن آل بویه(مردمانی در شمال کشور) اصفهان در زمان آل بویه به عنوان یکی از مراکز فرمانروایی انتخاب شد در این زمان در مسجد جامع تغییراتی بوجود آمد و آن هم اضافه شدن یک دهانه بود.که قسمت الحاقی با ستون های اجری و نقوش هندسی احداث شد. ستون هایی که در زمان آل بویه بر مسجد اضافه شد بسیار زیبا بوده که هم اکنون هم قسمت‌هایی از این ستون ها قابل مشاهده است.
بخش چهارم: قرن پنجم وششم هجری دراین دوره شاهد بزرگترین تغییر در این بنا هستیم که از آن به عنوان مهم ترین تحول در معماری ایرانی یاد می‌شود آن فضاهای ستوندار شبستانی به چهار ایوان تغییر کرد. ساخت گنبد نظام الملک در جنوب وگنبد تاج الملک در شمال بنا و چهار ایوان در دور تا دور مسجد. مساجد چهار ایوانه مختص معماری ایران بوده و در دوره سلجوقیان همان طور که گفته شد تغییرات مهمی در مسجد بوجود آمد.
گنبد نظام الملک حاصل تخریب شبستان که در جنوب مسجد ایجاد شده بود، گنبد خانه از سه جهت آزاد بوده در قسمتهای شمالی،شرقی وغربی این گنبد با دهانه ای بیش از 15متر و با ارتفاع حدود 30متر بر روی استوانه ای شکل قرار گرفته این استوانه بر روی گوشه سازی ها ساخته شده و این گوشه سازی بار گنبد را به ستون های هشت گانه متصل می‌کند قاعده این گنبد مربع است و در قسمتهای بالاتر ابتدا به کثیرالاضلاع و بعد به دایره تبدیل می‌شود سپس ساختمان گنبد شروع می‌شود.گنبد دارای دو پوسته آجری که پوسته خارجی ترک بندی ها را می‌پوشاند و قسمت بیرونی گنبد (پوسته داخلی)که در حقیقت بین ترک بندی ها قرار دارد. زیر گنبد در گلوگاه کتیبه ای به خط کوفی که نام ملکشاه سلجوقی و نظام الملک را به عنوان بانی کنبد معرفی می‌کند.
گنبدتاج الملک(گنبد شمالی) این گنبد خانه در آن زمان خارج از محوطه مسجد ساخته شده بوده اینکه به عنوان یک ساختمان جدا و مستقل ساخته شده باشد بلکه عضوی از مجموعه بناهای حکومتی بود که قسمتهای جنوب و غرب به آن متصل بوده و قسمتهای جنوبی و شرقی آزاد بودند با توجه به شواهد به علت نداشتن محراب و آزاد بودن دهانه رو به قبله عمدتا تشرفاتی بوده. استفاده از آجر و ایجاد نقوش تزئینی و هندسی آجرهای دیوارها باعث شده که از آن به عنوان یکی اززیبا ترین گنبدهای اسلامی یاد شودگنبدتاج الملک همانند گنبد نظام الملک با تبدیل پلان مربع به هشت ضلعی و سپس به شانزده ضلعی و ایجاد گوشه سازی های چهار گانه و قرار گرفتن استوانه زیر گنبد به صورت دو پوسته پیوسته ساخته شده، پوسته داخلی یک طرح هندسی بی نظیر است که در بناهای دیگر به ندرت می‌توان دید در گلو گاه گنبد کتیبه ای است به خط کوفی که تاریخ ساخت گنبد را به 481ق و بانی آن را تاج الملک معرفی می‌کند.
ایوان شمالی(درویش)ساخت این ایوان تعدادی از ستون ها و دهانه های شبستان شمالی مسجد تخریب و به جای آن ایوان درویش ساخته شده انتهای شمالی این ایوان با دیوارشمالی خشتی مسجد قرن سوم مطابقت دارد ایجاد ایوان و تزئین بدنه آن دیرتر از سه ایوان دیگر بوده. انتهای شمالی این ایوان با راهرویی به فضای گنبد مرتبط بوده بعدا با ایجاد شبستان ستوندار این راهرو برچیده شده است.
ایوان جنوبی (صاحب) برای ایجاد ارتباط بین حیاط و گنبد خانه ساخته شده ایجاد ایوان این امکان را می‌دهد که فضای سرپوشیده بزرگتری برای نمازگزاران ایجاد و ورود به گنبد خانه از طریق این ایوان صورت بگیرد. پوشش ایوان دولایه است، لایه بیرون پوشش ایوان و لایه داخلی به صورت طاق تزئینی است. استفاده از آجر و کاشی برای تزئین. برروی جرزهای طرفین ایوان دو مناره وجود داشته. بدنه مناره ها با کاشی پوشیده است و اکثرا کارهای تزئینی و کتیبه های این ایوان مربوط به دوره صفوی است که در جای خود مفصل به آن خواهیم پرداخت.
ایوان شرقی(شاگرد) در ضلع شرقی حیاط مسجد قرار گرفته که انتهای شرقی فضای این ایوان به دیوار خشتی مسجد قرن سوم منتهی می‌شود. برای ساخت آن تعدادی از ستونهای مسجد قرن سوم تخریب شده واین ایوان ساخته شده قسمتهای شمالی و جنوبی ایوان برای مدتی آزاد بود ولی با ایجاد دو راهرو در طرفین به شبستان های مجاور متصل شده سقف این ایوان دارای مقرنسهای دوره سلجوقی بوده ولی بعد از فرو ریختن در زمان صفوی باز سازی شده. محراب و تزئینات گچبری وکتیبه ها مربوط به دوره صفوی است.
ایوان غربی(استاد) در ضلع غربی ساخته شده و این ایوان با ایوان های شرقی وجنوبی همزمان است وباز هم برای ایجاد آن تعدادی از ستون ها ودهانه های مسجد قرن سوم تخریب شده در بسیاری از جهات شبیه ایوان شرقی. مقرنس های طاق ایوان غربی به سبک سلجوقی ومشابه مقرنسهای ایوان جنوبی است سطوح اولیه این ایوان کاملا دچار تغییر شده بر فراز این ایوان یک ماذنه ساخته شده است.
کتابخانه دور سلجوقی در جنوب شرقی مسجد به صورت شبستان ستوندار وجود دارد که در زمان سلجوقیان ساخته شده. نامگذاری کتابخانه به علت اشاره مافروخی است که محل کتابخانه قدیمی مسجد را درجنوب شرقی ذکر کرده است. بعد از دوره سلجوقی دخل و تصرف ها باعث شده که به یک محوطه مخصوص نماز و عبادت تبدیل شود.
بخش پنجم دوره ایلخانی: در قسمت غربی مسجد بر دیوار شمالی محراب معروف اولجایتو ساخته شده است. برای ساخت این محراب از گچ استفاده شده. محراب به صورت شبستانی با ستون های مسجد قرن سوم که این فضا تخریب شده و یک فضای بدون ستون ساخته شد. از آثار دیگر دوره ایلخانی محراب دیگری است (جنوب شرقی)که با توجه به شکل ظاهری معتقدند مربوط به همین دوره است. تغییر نمای داخل حیاط و ردیف طاق نماهای قبلی به دو طبقه از دیگر تغییرات دوره ایلخانی است.