بالادست زاینده‌رود همچنان مشکل‌آفرین
باوجودی که در ماه‌های پایانی سال گذشته و فروردین امسال بارش‌های خوبی در نقاط مختلف کشور از جمله بالادست سد زاینده‌رود داشتیم اما برخلاف تصورهای اولیه، ورودی سد زاینده‌رود آن‌طور که باید نبود و تاکنون یک‌سوم آن آبگیری شده است.
این موضوع سؤالات و دغدغه‌هایی را برای مردم و مسئولان استان اصفهان به وجود آورد که آیا با توجه به شرایط موجود می‌توان انتظار سال پُر آبی را داشت یا مانند یک دهه اخیر در تامین آب موردنیاز آشامیدنی، کشاورزی، محیط‌زیست و صنعت با مشکلاتی مواجه خواهیم بود.
ایرنا در همین ارتباط میزگردی با عنوان «بررسی آخرین وضعیت سد زاینده‌رود پس از بارندگی‌های اخیر» برگزار کرد.
*مهم‌ترین چالش حوضه زاینده‌رود، عدم تعادل بین مصارف و منابع
معاون برنامه‌ریزی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان در این میزگرد گفت: در سال‌های گذشته هر یک میلی‌متر بارش در سرشاخه‌های زاینده‌رود یک‌میلیون مترمکعب آب تولید می‌کرد.
بابک ابراهیمی با بیان اینکه تاکنون 2 هزار و 120 میلی‌متر بارندگی در بالادست سد زاینده‌رود داشتیم، تصریح کرد: باید تا پایان سال آبی صبر و سپس میزان آب ورودی به سد را محاسبه کنیم.
ابراهیمی با اشاره به اینکه از 15 سال گذشته تاکنون این ضریب کاهش یافته و به حدود 8/0 رسیده است، خاطرنشان کرد: پارسال حدود 634 میلی‌متر بارش داشتیم که از زمان ساخت سد زاینده‌رود تاکنون چنین رقم پایینی، بی‌سابقه بود.
او افزود: وقتی در بالادست سد، میزان مصرف به‌اندازه سال گذشته باشد طبیعی است که بسیاری از مخازن، خالی شده است و آب‌های تولیدی از بارندگی‌ها صرف تغذیه و تکمیل آنها می‌شود و تولید روان آب‌ها کاهش می‌یابد.
ابراهیمی به موضوع آبخیزداری اشاره و خاطرنشان کرد: ما با خود عملیات آبخیزداری مشکلی نداریم زیرا هدف اصلی آن کنترل سیلاب و فرسایش خاک است اما مشکل اینجاست که این موضوع به‌عنوان ابزاری برای توسعه کشاورزی استفاده می‌شود.
او توضیح داد: بندهای آبخیزداری باید دِبی سیلاب‌ها که پیک تند دارند را بگیرند، آن را ذخیره کنند و سپس به‌جای اینکه در یک روز این آب آزاد شود، چند روز بعد رها شود تا جلوی آثار سوء سیلاب گرفته شود.
ابراهیمی تصریح کرد: اما اگر این آب، کنترل و تحت آن شبکه و کشاورزی تولید شود یعنی از روی حقابه ها مانند زیست‌محیطی و کشاورزان، برداشت شده است.
او خاطرنشان کرد: وزارت جهاد کشاورزی اجازه داشته است سدهایی تا ارتفاع 30 متر با هدف آبخیزداری بسازد اما در آن اصلا بحث تخصیص عنوان نشد زیرا مصرفی مطرح نبود.
ابراهیمی به مجموع برداشتهای مستقیم صورت گرفته از روش‌های مختلف مانند پمپاژها و بندهای آبخیزداری اشاره و اضافه کرد: سال 1360 مجموع زمین‌های کشاورزی در بالادست رودخانه در اصفهان و چهارمحال و بختیاری 30 هزار هکتار و الگوی کشت آنها بیشتر زراعت بود.
معاون برنامه‌ریزی آب منطقه‌ای اصفهان ادامه داد: اما از آن سال تاکنون مجموع زمین‌های کشاورزی در بالادست سد زاینده‌رود در محدوده استان اصفهان به 62 هزار و در چهارمحال و بختیاری به 14 تا 16 هزار هکتار رسید که جمع آن حدود 80 هزار هکتار می‌شود.
ابراهیمی گفت: از طرفی وقتی خروجی سد زاینده‌رود به منطقه بِن و سامان می‌رسد 20 هزار هکتار نیز سطح سبز آنجا وجود دارد یعنی در مجموع حدود 95 تا یک‌صد هزار هکتار اراضی زیر کشت در بالاست داریم.
او با بیان اینکه 70 هزار هکتار نیاز آبی در سه دهه اخیر به این محدوده اضافه شد، افزود: این میزان سطح سبز حدود 300 تا 400 میلیون مترمکعب آب نیاز دارد.
او با اشاره به اینکه تونل دوم کوهرنگ 224 میلیون مترمکعب و چشمه لنگان 130 میلیون مترمکعب (در مجموع 350 میلیون مترمکعب) آورده آبی به حوضه آبریز زاینده‌رود دارند، تصریح کرد: از طرفی در پایین‌دست، مصارف صنعت، کشاورزی و آب آشامیدنی (اصفهان و یزد) را داریم.
به گفته او 170 میلیون مترمکعب سهم تالاب گاوخونی است که در سال‌های اخیر تخصیص نیافت و بیشتر به بخش کشاورزی داده شد.
معاون برنامه‌ریزی آب منطقه‌ای اصفهان اظهار داشت: با توجه به توسعه 60 هزار هکتاری اراضی زیر کشت و سطح سبز در بالادست و مصارفی مانند صنعت و آب آشامیدنی، با چالش بزرگی در حوضه زاینده‌رود یعنی عدم تعادل بین منابع آبی و مصارف مواجهیم.
* ذخیره سد زاینده‌رود تا شهریور 600 میلیون مترمکعب پیش‌بینی می‌شود
ابراهیمی با طرح این سؤال که مگر آبی وجود داشت که ما (سازمان آب منطقه‌ای) نمی‌خواستیم جریان یابد، گفت: سال گذشته هیچ آبی پشت سد نبود و اگر بارش‌های خرداد به دادمان نرسیده بود برای تامین آب آشامیدنی مردم با مشکلات جدی مواجه می‌شدیم.
او افزود: بر اساس پیش‌بینی‌هایی که با توجه به شرایط نرمال داشتیم برای امسال میزان آب باقی‌مانده در سد تا شهریور را حدود 300 میلیون مترمکعب تخمین زده بودیم اما با توجه به بارش‌های صورت گرفته، پیش‌بینی می‌شود که به 600 میلیون برسد.
ابراهیمی خاطرنشان کرد: امسال با توجه به شرایط پیش‌آمده احتمال افزایش مهاجرت‌ها به اصفهان وجود دارد که نیاز آب آشامیدنی را بیشتر می‌کند.
او با تاکید بر اینکه اگر خودمان را با داشته‌های آبی‌مان تطبیق ندهیم با مشکل مواجه می‌شویم، گفت: در زمان حاضر ورودی سد 150 مترمکعب و خروجی، 85 مترمکعب بر ثانیه است.
ابراهیمی با اشاره به اینکه میزان ورودی آب به سد در حال کاهش یافتن است، افزود: میزان ذخیره پشت سد زاینده‌رود در زمان حاضر حدود 600 میلیون مترمکعب است و تا پنج ماه آینده میزان آب ورودی با خروجی از سد، متعادل خواهد شد.
معاون برنامه‌ریزی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان تاکید کرد: با توجه به شرایط موجود، لازم است که سیستم‌های انقباضی و صرفه‌جویی‌های پارسال در سال جاری ادامه داشته باشد، الگوی کشت تغییر کند و بازچرخانی آب در صنایع جدی‌تر گرفته شود.
ابراهیمی با بیان اینکه درآمد آبی حوضه زاینده‌رود مشخص است، افزود: اما ما داریم بیشتر آن را خرج و اضافه برداشت می‌کنیم در نتیجه حجم آب پشت سد کاهش می‌یابد.
او ادامه داد: در نتیجه یا باید منابع آبی جدید تعریف کنیم یا مصارف را کاهش دهیم تا بتوانیم مشکلات را به حداقل برسانیم.
این متخصص آب زمین‌شناسی با بیان اینکه اگر به‌صورت کوتاه‌مدت به مشکلات و مسائل حاضر نگاه کنیم، تحت فشار قرار می‌گیریم، تصریح کرد: بخش زیادی از این موضوع به مسائل فرهنگی و اجتماعی برمی‌گردد که وزارت نیرو برای ایجاد مطالبه عمومی و افزایش سطح آگاهی در این زمینه اقدام کرده است.
ابراهیمی، مهم‌ترین دلایل عدم تعادل در مصرف و تولید آب را مسائل اقتصادی و قانونی دانست و گفت: برای تامین منابع آب جدید باید از انتقال آب بین حوضه‌ای، باران‌زایی و شیرین کردن آب دریا استفاده کنیم.
او با اشاره به اینکه تولید باران، مسائل خاص خود را همراه دارد، افزود: هزینه‌های شیرین کردن آب دریا نیز بسیار بالا و به ازای هر یک مترمکعب با قیمت فعلی دلار حدود 500 تا 600 هزار ریال است.
ابراهیمی با بیان اینکه پیش‌بینی‌های اولیه مبنی بر یک میلیارد و 300 میلیون مترمکعب آب در سد زاینده‌رود بود، اظهار داشت: از این مقدار، 540 میلیون برای کشاورزی، 320 میلیون برای آب آشامیدنی و 44 میلیون مترمکعب برای حقابه زیست‌محیطی در نظر گرفته شد.
او با تاکید بر اینکه تالاب گاوخونی هنوز سیراب نشده است، خاطرنشان کرد: تاکنون کمتر از 10 میلیون مترمکعب آب وارد این تالاب شده است.
به گفته او محیط‌زیست نیز موضوعی مانند کشاورزی است و دوستداران آن مانند کشاورزان باید پیگیر مطالبات خود باشند.
ابراهیمی با اشاره به اینکه بارش‌های شدید امسال در استان‌های گلستان، لرستان و خوزستان رخ داد، تاکید کرد: در شمال شرق زردکوه سیلاب ایجاد شد و اگر سد زاینده‌رود نبود، نیمی از اصفهان با سیل می‌رفت.
معاون برنامه‌ریزی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان به برخی آمار و ارقام حوضه‌های کرخه و کارون اشاره و اضافه کرد: فروردین امسال حدود 14 تا 15 میلیارد مترمکعب آب مدیریت نشده از این منطقه به خلیج‌فارس ریخت و از دست رفت درحالی‌که این میزان می‌توانست آب 10 سال فلات مرکزی را تامین کند.
او، میزان افزایش بارش‌ها در حوزه کارون و کرخه را 200 تا 300 درصد اعلام و اضافه کرد: در حوضه زاینده‌رود، متوسط بارش‌ها نزدیک به میزان نرمال است.
ابراهیمی با بیان اینکه سرریز شدن آب از سدها به این معناست که آب به‌درستی کنترل نشده است، ادامه داد: اگر در استان‌ها، سدهایی با ضوابط مشخص برای سیلاب ساخته شده بود با این هدف که آب‌های ذخیره شده بعدا رهاسازی شود، بسیاری از این مسائل پیش نمی‌آمد.
ابراهیمی خاطرنشان کرد: سال گذشته سدهای استان خوزستان حدود 14 میلیارد مترمکعب آب داشتند درحالی‌که استان اصفهان را با 700 میلیون مترمکعب آب نگه داشتیم.
به گفته او، برخی استان‌ها برای اینکه منابع آبی خود را از دست ندهند، با استان‌های بالادست خود درباره اجرای طرح‌های آبی، مشکل ایجاد کردند.
*استفاده نادرست از طرح‌های آبخیزداری
عضو هیئت‌علمی دانشکده عمران دانشگاه صنعتی اصفهان نیز گفت: چهار دلیل اصلی برای اینکه آورد کافی در پشت سد زاینده‌رود نداریم، وجود دارد.
حمیدرضا صفوی افزود: چاه‌هایی در غرب اصفهان در فاصله 200 متر با یکدیگر حفر شده است که مصرف فوق‌العاده آب را به همراه دارد.
این متخصص امور آب ادامه داد: از طرفی ما در یک دهه اخیر خشک‌سالی داشتیم و آب سبز و رطوبت خاک بسیار کم شد در نتیجه ظرفیت تبخیر آب افزایش یافت به همین دلیل روان‌های چندانی در مقایسه با حجم بالای بارندگی نداریم.
او با اشاره به کاهش آب‌های زیرزمینی، تصریح کرد: بخش‌هایی از آب در بالادست توسط چشمه‌ها وارد رودخانه می‌شود که بخشی از آنها به‌عنوان منابع ذخیره باقی می‌ماند.
این استاد دانشگاه به ساختارهای موجود در کشاورزی شرق و غرب اصفهان اشاره و اضافه کرد: این وابستگی صنفی که بین این کشاورزان وجود دارد را در بالادست نداریم به همین دلیل هیچ حساب‌وکتابی برای کشاورزان و حسابرسی برداشت آب بین آنها وجود ندارد.
او به‌عنوان‌مثال به تونل چشمه لنگان اشاره و تصریح کرد: این تونل با هدف تامین حدود 130 میلیون مترمکعب آب برای زاینده‌رود برای برطرف کردن کمبودها ایجاد شد اما اکنون آبی که وارد رودخانه می‌کند حتی از دبی قبل از احداث تونل کمتر است زیرا آب پایدار، کشاورزی را به‌شدت توسعه داده است.
صفوی با بیان اینکه پیش‌ازاین کشاورزی با آب ناپایدار انجام می‌شد، اضافه کرد: اما اکنون الگوهای کشت تغییر کرد و کشت‌های پُر آب مانند پیاز انجام می‌شود.
این استاد دانشگاه با اشاره به ذخیره برفی در بالادست سد، توضیح داد: همچنان باید منتظر آب شدن این برف‌ها باشیم که پیش‌بینی می‌شود تا اواسط خرداد به طول بینجامد.
او به موضوع بندهای آبخیزداری اشاره و خاطرنشان کرد: مقرر بود این طرح‌ها با هدف حفاظت از آب‌وخاک اجرا شود نه مصرف آب‌وخاک اما مصرف‌کننده جدید ایجاد کرد.
صفوی ادامه داد: وقتی زمین دولتی و منابع طبیعی، آب و انرژی، رایگان باشد در نتیجه ویلاسازی و طرح‌های درآمدزایی نیز به وجود می‌آید.
او خاطرنشان کرد: همچنین طرح‌های آبخیزداری باید با درختان غیر مثمر باشد درحالی‌که با درختان مثمر انجام می‌شود.
صفوی ادامه داد: وقتی در پایین‌دست رودخانه این احساس به وجود آمد که آبی نخواهد آمد بسیاری از کشاورزان و سرمایه‌گذاران در بالای سد سرمایه‌گذاری کردند از منبع استفاده می‌کنند در نتیجه ورودی به سد طبق سال‌های قبل نبود.
* حجم قابل‌توجهی از آب پیش‌بینی شده، وارد سد نشده است
دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی استان اصفهان نیز در ادامه گفت: تا قبل از یک دهه اخیر بر اساس آمار وزارت نیرو به ازای هر یک میلی‌متر بارندگی در سرشاخه‌های زاینده‌رود و کوهرنگ، یک‌میلیون تا یک‌میلیون و یک هزار مترمکعب آب وارد سد می‌شد.
اسفندیار امینی افزود: تا قبل از افتتاح تونل چشمه لنگان بارش‌های بالای یک هزار و 400 میلی‌متر به ضریب یک تا 1/1 می‌رسید اما کمتر از آن به یک‌میلیون مترمکعب می‌کرد.
امینی خاطرنشان کرد: این رقم در سال‌های اخیر به ازای هر یک میلی‌متر به 800 هزار مترمکعب آب رسید یعنی ضریب از 1/1 به 8/0 کاهش یافت به‌طوری‌که پارسال با 736 میلی‌متر بارندگی 547 میلیون آب وارد سد شد.
او توضیح داد: اگر همان رفتار فعلی زاینده‌رود را لحاظ کرده و ضریب را 8/0 و بارش‌ها تا پایان سال زراعی جاری را 2 هزار و 300 میلی‌متر در نظر بگیریم، در نتیجه حدود یک میلیارد و 900 میلیون مترمکعب آب باید وارد سد شود.
امینی ادامه داد: اما اگر با دست و دلبازی به آمار موجود نگاه کنیم تاکنون 900 میلیون مترمکعب آب وارد سد شده است و هنوز حجم قابل‌توجهی از آب پیش‌بینی شده، وارد سد نشده است.