متهمان ردیف اول خشکی زاینده‌رود
کشاورزان به دنبال گرفتن حقابه خود در بستر خشک زاینده رود جمع شده اند اما دلایل خشکی زاینده رود چیست؟
روزنامه خراسان: چند سالی است که موضوع بحران آب برای برخی از مناطق کم آب کشور به معضل تبدیل شده است، برداشت‌های بی رویه از آب‌های زیرزمینی، توسعه شهرها، مدیریت نامناسب در منابع آبی، استفاده از آب شرب برای مصارف صنعتی و کشاورزی، کمبود بارش‌ها و نابودی چاه‌ها از مواردی هستند که موجب شده اند بسیاری از مناطق کشور با بحران آب روبه رو شوند.
حتی رودی که سال هاست به زایندگی شهرت دارد هم این روزها خشک شده و باعث نگرانی و البته اعتراض مردم اصفهان شده است. بر اساس گزارش ها، کشاورزان اصفهانی چند روزی است که در کف زاینده رود به خشکی زاینده رود و پرداخت نشدن حقابه کشاورزان معترض اند. در این گزارش سعی کرده ایم با اعتقاد به این که مردم به ویژه حقابه داران حق دارند بدانند چه شده است که رودخانه ای که از پدران شان نشنیده اند هرگز خشک شده باشد، چطور این روزها خشک شده است ، تا حد امکان به تحلیل این پدیده بپردازیم.
اولین خشکی زاینده رود
زاینده رود رودخانه‌ای است که سال ها مردم بر این باور بودند سکون نخواهد داشت و محل زایش آب و همچنین به معنی زنده رود است اما در سال 1379 نخستین خشکی خود را تجربه کرد تا نشان دهد برداشت بی‌رویه حتی از رودخانه‌ای که محل زایش آب است هم می‌تواند آن را خشک کند. در همان سال ها بود که شایعات فراوانی دهان به دهان در شهر اصفهان چرخید و هر کسی دلیل خشک شدن زاینده رود را در مسئله ای می دانست. دقیقا در همین ایام بود که راه اندازی خط اول انتقال آب زاینده رود را نیز شاهد بودیم تا نخستین خشکسالی زاینده رود در دهه های اخیر رقم بخورد و متاسفانه در 10 سال اخیر هم چهار بار دیگر این رودخانه خشکی را به خود دیده است.
متهمی که مسئولان می شناسند
یکی از متهمان همیشگی خشکی رودخانه های کشور از طرف مسئولان خشکسالی است که به نظر برخی از کارشناسان خشکسالی نسبت به سوء مدیریت در منابع آبی نقش بسیار ناچیزی دارد. با توجه به آن چه این روزها در گزارش ها دیده می شود، مسئولان شرکت آب اصفهان همه تقصیرها را به گردن خشکسالی و کم بارشی می گذارند. البته قطعا کاهش بارش ها در کم شدن آب رودخانه ها تاثیر داشته اما خشکسالی تنها دلیل خشک شدن زاینده رود نیست.
حفر چاه، ازمتهمان اصلی
مرحوم پرویز کردوانی، متخصص علم کویرشناسی، حفر چاه‌های زیرزمینی را عامل اصلی خشک شدن زاینده‌رود می‌دانست و درباره جزئیات این فرضیه گفته بود: «جایگزینی چاه به جای قنات سبب کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی، نشست زمین در دشت‌ها، خشک شدن تالاب‌ها و قنات و افزایش میزان آب شور شد. در واقع حفر چاه و سد‌سازی در ذات خود موثر و مطلوب است، اما به دلیل سوءمدیریت و بهره‌برداری بی‌رویه سبب نتایج زیان‌بار شده است.» طبق گزارش ماهنامه فنی - تخصصی دانش نما تعداد چاه های قانونی در بخش کشاورزی، صنایع و مصارف شهری در مقایسه با 30 سال قبل حداقل 7 برابر شده است.
خشکی زاینده‌رود ریشه تاریخی دارد
اما فعالان محیط‌زیست علاوه‌بر حفر چاه عوامل دیگری را نیز سبب خشک شدن زاینده‌رود می‌دانند. از نظر آن ها خشکی این رود باید از چند جنبه بررسی شود، چراکه یک عامل به تنهایی سبب بروز وضعیت خشکی در این رود نشده است. بنابر نظر کارشناسان، حتی باید بخشی از ریشه خشکی امروز زاینده رود را درسال های دور جست و جو کرد. سال 1333 در یک طرح آزمایشی آب ارتفاعات کوهرنگ و زاینده‌رود تقسیم شد که بسیاری از فعالان محیط‌زیست این اتفاق را سرآغاز خشکی زاینده‌رود به شمار می‌آورند.
نقش صنایع آب بر در خشکی
استقرار صنایع بزرگ، پالایشگاه ها و نیروگاه‌ها در کنار رودخانه از دیگر عواملی است که به شرایط بحرانی زاینده رود دامن زده است و متاسفانه طی چند سال گذشته به نوعی برخی فشارهای اجتماعی مردم و کشاورزان موجب شده که این رودخانه دایمی در مقطعی از زمان باز و در مقاطعی دیگر بسته شود. «مجید مصلحی» از فعالان اجتماعی استان با بیان این که دولت‌های مختلف حقابه اصفهان را نادیده گرفته‌اند، می‌گوید: «دو صنعت ذوب‌آهن و فولاد مبارکه در اصفهان آب زیادی مصرف می‌کنند. این صنایع در دوره پهلوی تأسیس شدند، اما جانمایی خوبی برای آن ها انجام نشد.
نیاز این صنایع به آب فراوان ایجاب می‌کرد که نزدیک دریا یا مناطق پرآب کشور باشند.» سید محمود حسینی استاندار اسبق اصفهان که در سال‌های ۸۱ تا ۸۴ اداره استانداری اصفهان را به عهده داشت هم درباره نقش صنایع آب بر در خشکی زیان ده رود به همشهری گفته: «استقرار صنایع سنگین در استان در بحران کم‌آبی تاثیر دارد. به عنوان مثال؛ ۶۸ درصد فولاد کشور که یک صنعت آب‌بر و آلاینده است در اصفهان تولید می‌شود. در سال‌های اخیر، ذوب‌آهن، صنعت فولاد و پالایشگاه، فازهای توسعه را به صورت گسترده اجرا کرده‌اند که توسعه آن‌ها مستلزم مصرف آب بیشتر است.»
کاشت محصولات آب بر
یکی دیگر از عوامل خشکی زاینده رود می تواند کاشت محصولات آب بر باشد. متاسفانه با وجود تنش های آبی به وجود آمده همچنان شاهد کشت گیاه آب بر برنج در اطراف اصفهان هستیم.
به گزارش «ایلنا» کشاورزان روستاهای رارا و دستنا و روستاهای اطراف و شهرستان هایی مانند فلاورجان و بادرود از جمله مناطق نزدیک به شهر اصفهان هستند که بدون توجه به خشکسالی اقدام به کشت برنج کرده اند. این درحالی است که طبق مصوبه جهاد کشاورزی کشت برنج در استان هایی با بارش بیش از 800 میلی متر در سال مجاز است و اصفهان با کمتر از 240 میلی متر بارندگی قابلیت کشت این محصول را ندارد.
انتقال آب به شهرهای دیگر
یکی دیگر از عواملی که از نظر برخی باعث خشکی زاینده رود شده، انتقال آب به یزد، کاشان و ... است. این در حالی است که مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای یزد درباره حجم سالانه آب انتقالی به یزد گفته: «حجم متوسط سالانه آب انتقالی به استان یزد از محل خط اول کمتر از ۶۰ میلیون مترمکعب است در حالی که بنا بر تخصیص‌های اولیه وزارت نیرو مقرر شده است تا ۹۸ میلیون مترمکعب آب در سال به استان یزد اختصاص یابد.» که به گفته کارشناسان این حجم در مقایسه بادیگر مواردرقم چندانی نیست.
شایعات بی پایه و اساس
اما جدا از آن چه خواندید شایعات دیگری هم درباره دلایل خشکی زاینده رود توسط برخی مطرح می شود که هیچ پایه و اساسی ندارد به طور مثال گاه شنیده می شود که زاینده رود را خشک کرده اند تا تونل مترو را از زیرزمین عبور دهند یا برخی شایعه کرده اند که زیر پایه های پل های روی زاینده رود در زمان شاه عباس گنجی نهاده اند و اکنون برای کشف گنج رودخانه را خشکانیده اند.
حرف آخر
زاینده‌رود برای ایرانی ها همیشه نشانه و نماد زندگی و حیات بوده و هست و نه تنها برای اصفهانی ها که زاینده رود همدم آن ها بوده بلکه برای همه ایران خشک شدن رودهایی مثل زاینده رود و کارون آزار دهنده است. زاینده رود امروز نه تنها تشنه آب بلکه تشنه مدیریت است و بهتر است مسئولان به جای وعده و شعار درمانی همچون گذشته، به فکر درمان ریشه ای مشکلات کم آبی باشند و پاسخ گویی درست ،شفاف و به موقع به مردم را در اتفاقات پیش رو مدنظر قرار دهند. البته باید درباره انتقال صنایع آب بر به نزدیک دریاها و مناطق پر آب و همچنین تغییر الگوی کشت اقداماتی انجام شود.